AZ?RBAYCAN RESPUBLIKASI K?ND T?S?RR

1
AZ?RBAYCAN RESPUBLIKASI K?ND T?S?RRÜFATI
NAZIRLIYI AZ?RBAYCAN DÖVL?T AQRAR UNIVERSITETI
Zoobaytarliq v? ?mt??sünasliq fakült?si
YOLUXMAYAN X?ST?LIKL?R KAFEDRASI

• MÜHAZIR?NIN MÖVZUSU
• Sestodozlar v? nematodozlar
• Mühazir?çi bas mü?llim M?mm?dov H?mz? Bayram
  oglu
• G?nc?-2009

2
MÜHAZIR?NIN PLANI

• Sestodlarin v? nematodozlarin itl?rd? v?
  pisikl?rd? yaratdigi x?st?likl?r.
• Bu x?st?likl?r? qarsi aparilan mübariz?
  t?dbirl?rinin öyr?nilm?si.
• Difillobotrioz.
• Exinokokkoz.
• Trixinellyoz.
• Toksaskaridioz.

3
Mühazir? m?tnin? müvafiq ?d?biyyatlar

• T.B.Isg?nd?rov, F.N.N?sibov- Xirda heyvanlarin
  x?st?likl?ri. Baki-2009.
• ?.?.???????- ??????? ????? ? ?????. ??????
  ????????-1997.
• ?.?.?????- ??????? ?????. ??????, ?????-1995.
• M?mm?dov A.Q., Haciyev Y.H., Sirinov N.M., Agayev
  ?.?.- Baytarliq parazitologiyasi. Baki, 1986.

4
Sestodozlar Difillobotrioz

• Difillobotrioz itl?rin, pisikl?rin v? x?zd?rili
  heyvanlarin helmintoz x?st?liyidir. X?st?liyi
  dipihyllobotrium latum adli enli lents?killi
  helmint tör?dir. O, nazik bagirsaq söb?sind?
  parazitlik edir.
• Morfologiyasi. Cinsi yetkin helmintin uzunlugu 50
  sm-d?n 10 m-? q?d?r, eni is? 0,5-1,5 sm olur.
  Yumurtasi sarimtil-boz r?ngd?, hamar v? ikiqat
  qisali, ovals?killi olur. Yumurtanin bir
  t?r?find? qapaqciq, daxilind? is? 6 qarmagi olan
  korasidi rüseym yerl?sir.
• Biologiyasi. Parazitin inkisafi araliq
  (x?rç?ngl?r, sikloplar, diaptamuslar) v? ?lav?
  (sirin su baliqlari) sahibl?rin istiraki il?
  gedir.
• X?st? heyvan xarici mühit? qeyri- yetkin
  yumurtalar ifraz edir. Yumurta suya düsdükd?n
  sonra rüseym-korasidi azad olur. Araliq sahib
  (x?rç?ng, siklop v? s.) rüseymi udur v? onun
  b?d?nind? korasidi proserkoid? çevrilir.

5

• Sonraki inkisaf baligin orqanizmind? davam edir.
  Baliq invazion araliq sahibi (x?rç?ng, siklop v?
  s.) yeyir v? proserkoid onun b?d?nind?,
  ?z?l?l?rd?, qara ciy?rd? v? dig?r daxili
  orqanlarda m?skunlasir. Bagilin daxili
  orqanlarinda proserkoidl?r 3-4 h?ft?y?
  pleroserkoidl?r?d?k inkisaf edirl?r. Parazit
  yetkin m?rh?l?y? 14-23 gün? çatir.
• Insanlar v? m?m?li heyvanlar çiy, yaxud yaxsi
  bisirilm?mis yoluxmus baliqlari yedikd?
  difillobotrioza tutulurlar.
• ?lam?tl?ri. Yoluxmus küçükl?r boy v? inkisafdan
  qalir, ariqlayirlar. Onlarda istaha h?dd?n artiq
  güclü olur.
• Intensiv invaziya zamani ishal v? kalda yem
  qirintilari müsahid? edilir. X?st? heyvanda
  tez-tez qusma bas verir. Onlarin qusuntusunda
  paraziti v? ya onun bugumlarini görm?k olur.
• Diaqnozu. Fülleborn üsulu il? kaproloji müayin?
  apararaq helmintin yumurtalari tapilir. B?z?n
  x?st? heyvanin kalinda parazitin bugumlari da
  askar edilir.
• Müalic?si. ?sas?n arekolind?n istifad? edilir.
  Preparati 16-18 saatliq acliq p?hrizind?n sonra,
  h?r kq kütl?y? 0,002-0,003 q olmaqla verirl?r.
  Qusmanin qarsisini almaq üçün dehelmintizasiyadan
  10-15 d?qiq? ?vv?l 2-3 damci yodu xör?k qasiginda
  it? verirl?r. Mebendazol, prazikvantel,
  qunamidin- hidroxlorid kimi preparatlar da yaxsi
  t?sir edir.
• Profilaktikasi. Çiy v? z?r?rsizl?sdirilm?mis
  baliq itl?r? v? pisikl?r? verilm?m?lidir.

6
Exinokokkoz

• It, tülkü, canavar, çaqqal v? dig?r ?tyey?n
  heyvanlarda exinokokkoz x?st?liyini Echinococcus
  granulosus adli lents?killi helmint ?m?l?
  g?tirir. Sürf? m?rh?l?si qaramali, davari, dig?r
  m?m?lil?ri v? insani yoluxdurur.
• Morfologiyasi. Tör?dici xirda sestod olub,
  uzunlugu 2-6 mm-dir. Helmintin cinsi yetkin
  yumurtasinin morfoloji xarakteristikasi, ölçül?ri
  basqa heyvanlarin exinokokkozunda oldugu kimidir.
  
• Biologiyasi. Itl?r, canavarlar, tülkül?r,
  x?zd?rili heyvanlar parazitin yumurtalarini
  xarici mühit? yayirlar. Onlari insan v? heyvanlar
  udark?n daxili orqanlarda (?sas?n, qara ciy?r v?
  ag ciy?rd?) exinokokkun qovuq formali sürf?
  m?rh?l?si inkisaf edir. Bel? z?d?l?nmis orqanlari
  yey?n ?sas sahib heyvanlar (itl?r, x?zd?rilil?r
  v? s.) exinokokkoza tutulurlar.
• ?tyey?n heyvanlarin bagirsaqlarinda lents?killi
  exinokokk qurdlari yoluxmadan 68-97 gün keç?nd?n
  sonra ?m?l? g?lir.

7

• ?lam?tl?r. X?st? itin ümumi v?ziyy?ti pisl?sir.
  Bir-birini ?v?z ed?n ishal v? q?bzlik müsahid?
  edilir. Tez-tez qusma bas verir. Selikli qisalar
  anemiyali olur. Itin tükl?ri pirpizlasir,
  gözl?rind? ziglanma olur, ariqlayir. Anus
  nahiyy?sind? qasinma bas verir. B?z?n tutmalar v?
  arxa ?traflarin parezi d? yaranir.
• Diaqnozu. Helmintin yumurtalari basqa lents?killi
  qurdlarin yumurtalarina oxsadigina gör?,
  helmintoskopiya üsulu il? düzgün diaqnoz qoymaq
  mümkün olmur. Parazitin seqmentl?rini
  (bugumlarini) tapmaq üçün yenic? ifraz olunmus
  kal müayin? edilir. ?ks halda seqmentl?r kal
  kütl?sini t?rk ed? bil?rl?r.
• Müalic?si. Prazikvantel, nitroskanat v? dronsit
  preparatlarindan istifad? edilir. Dronsiti h?r kq
  diri kütl?y? 5 mq olmaqla, 5 gün dalbadal
  verirl?r. Sestodozlarda isl?dil?n dig?r
  preparatlar da t?yin edil? bil?r.
• Profilaktikasi. Itl?r? çiy ?t v? ?t m?hsullari
  verilm?m?lidir. Ild? 4 d?f? dehelmintizasiya
  aparilmalidir.

8
Multiseptoz

• X?st?liyi Teniide f?sil?sind?n olan multiseps
  lents?killi qurdlar tör?dir. ?n qorxulu v? genis
  yayilmis amil Multiceps multiseps parazitidir.
• Morfologiyasi. Helmintin uzunlugu 80 sm-d?n 1 m-?
  q?d?r olur. Bascigi üz?rind? 4 sormac, xortumunda
  iki c?rg?d? düzülmüs 22-32 qarmaq olur.
• Biologiyasi. Cinsi yetkin multiseps qurdlarinin
  sürf? m?rh?l?si (qovuq formasinda) ?tyey?n
  heyvanlarin (it, pisik, çaqqal, canavar, tülkü)
  nazik bagirsaginda, gövs?y?n v? basqa heyvanlarin
  is? beynind? parazitlik edir.
• Bel?likl?, ?sas sahibl?r itl?r, pisikl?r v?
  dig?r ?tyey?nl?rdir. Araliq sahibl?r is? qaramal
  v? davardir.
• Multiceps serialis üçün is? araliq sahibl?r
  dovsanlar, qunduzlar hesab edilir.
• ?sas sahibl?r xaric? iç?risi yumurtalarla dolu
  olan bugumlari yayirlar. Multisepsin
  yumurtalarinda onkosferl?r yerl?sir.

9

• Araliq sahibl?r xarici mühit? atilmis yumurtalari
  yemin v? suyun t?rkibind? q?bul edirl?r. Araqliq
  sahibin bagirsaqlarinda yumurtalardan onkosfer
  azad olur. Sonra onlar bagirsangin selikli
  qisasindan qana keçirl?r v? bütün orqan v?
  toxumalara yayilirlar. Bas beyind? v? ya onurga
  beyind? onkosferl?r larval (qovuqcuq) m?rh?l?y?
  kesirl?r.
• Itl?r v? dig?r ?tyey?nl?r h?min qovuqcuqlari
  yedikd? yoluxurlar.
• ?lam?tl?ri. Parazit bagirsaqlarin normal
  f?aliyy?tini pozur. Sancilanma, bagirsagin
  selikli qisasinin iltihabi, qusma bas verir,
  ishal v? q?bizlik bir-birini ?v?z edir. B?z?n
  sinir pozgunlugu ?lam?tl?ri d? görünür.
• Diaqnozu. Kal kütl?si t?krar yuyularaq qurdun
  sürf?l?ri axtarilir.
• Müalic?si dig?r sestodozlarda oldugu kimidir.
  Dronsit, prazikvantel, fenasal, niclosam v? s.
  helmint?leyhi preparatlardan istifad? edilir.
• Profilaktikasi. Ilk olaraq itl?r vaxtasiri
  dehelmintizasiya edilm?lidir. Onlara çiy halda
  gövs?y?nl?rin basi verilm?m?lidir. Senurozlu
  qoyun k?ll?l?ri yandirilmalidir.

10
Trixinellyoz

• Trixinellyoz antropozoonoz x?st?lik olub,
  tör?dicisi Trixinellide f?sil?sin? m?nsub olan-
  Trichinella spiralis adlanan helmintdir. It,
  pisik, ayi, ev v? çöl donuzlari, tülkü, d?l?,
  canavar, çöl pisiyi, h?mçinin dig?r yirticilar
  yoluxurlar. Bu x?st?liy? insanlar da tutulurlar.
• Morfologiyasi. Trichinella spiralis xirda, diri
  bala dogan nematoddur. Erk?kl?ri 1,4-1,6 mm,
  disil?ri is? 3-4 mm olurlar. Helmintin yetkin
  formasi ?tyey?nl?rin v? h?r sey yey?nl?rin
  orqanizmind? parazitlik edirl?r.
• Biologiyasi. Itl?r v? pisikl?r yoluxmus
  g?miricil?ri v? ya yoluxmus ?t v? ?t m?hsullarini
  yedikd? bu x?st?liy? tutulurlar. M?d?nin
  tursulugu amilin kapsulunun dagilmasina v?
  sürf?l?rin bagirsaga keçm?sin? s?rait yaradir.
  Bagirsaqlarda, az bir müdd?td?, sürf?l?r yetkin
  formayad?k inkisaf edirl?r. Artiq iki günd?n
  sonra qurdun disi f?rdi mayalanmaga hazir olur.
  Mayalanmadan sonra erk?kl?r ölür, disil?r is? 4
  günd?n sonra diri sürf?l?r dogurlar. Sürf?l?r
  bagirsagin divarindan limfa sistemin?, oradan qan
  dövranina daxil olaraq, orqanizmin bütün orqan v?
  toxumalarina yayilirlar. Enin?zolaqli ?z?l?l?rd?
  m?skunlasan sürf?l?r inkapsulyasiya olunurlar.
  Bel? ?z?l?l?r (?t) dig?r heyvanlar üçün
  t?hlük?lidir.

11

• ?lam?tl?ri. Yoluxmadan 1-2 gün sonra
  m?d?-bagirsaq pozgunluguna xas olan ?lam?tl?r,
  istahasizliq, qusma, ishal v? s. yaranir.
  X?st?liyin 6-8-ci günl?rind? is? artiq
  toksiki-allergik xarakterli ?lam?tl?r (sisl?r,
  d?ri qasinmasi, anoreksiya, taxikardiya) meydana
  çixir. Bu m?rh?l?d? heyvan soka düsüb öl? bil?r.
• Diaqnoz. Anamnez m?lumatlarina, xüsusil? d?
  heyvanin m?ns?yi sübh?li olan ?tl?
  yeml?ndirilm?sin? diqq?t yetirilm?lidir. Seroloji
  reaksiyadan- h?lq? presipitasiyasindan da
  istifad? edilir.
• Müalic? yalniz x?st?liyin bagirsaq m?rh?l?sind?
  effektli olur. Bu m?qs?dl? metbendazol,
  fenbendazol v? oksfendazol kimi helmint?leyhi
  preparatlardan istifad? edilir.
• Profilaktikasi. G?miricil?r m?hv edilm?li,
  heyvanlara is? ancaq baytar-sanitar n?zar?tini
  keçmis ?t m?hsullari verilm?lidir.

12
Toksaskaridoz

• Bu itl?rin, pisikl?rin, tülkül?rin v? basqa
  ?tyey?n heyvanlarin helmintozudur. X?st?liyi
  Askaride f?sil?sind?n olan Toxascaris leonina
  adli helmint tör?dir. Xarici mühitd? yenic? ifraz
  olunmus yumurtalarin daxilind? rüseym toxumasi
  olur. Helmint heyvanlarin nazik bagirsaq
  söb?sind? parazitlik edir.
• Morfologiyasi. Amil formaca yumru olub,
  açiq-sarimtil r?ngd? görünür. Erk?k f?rdl?rin
  uzunlugu 4-6 sm olur, quyruq hiss?si t?dric?n
  qalinlasir. 1,2-1,5 mm uzunlugu olan iki ?d?d
  eyni spikulasi vardir. Disil?rin uzunlugu 6,5-10
  sm-dir. Yumurtalarinin formasi yumru, böyüklüyü
  0,075-0,085 mm, qabigi hamardir.
• Biologiyasi. Helmint sad? yolla inkisaf edir.
  Sürf? m?rh?l?si itl?rin v? basqa sahibl?rin
  orqanizmind? miqrasiya dövrü keçirir. ?lverisli
  s?raitd? (300C temperatur v? lazimi n?mlik
  olduqda) yumurtalarin daxilind? 3 gün ?rzind?
  invazion sürf? yetisir. Itl?rin v? basqa
  ?tyey?nl?rin bagirsagina düsmüs yumurtalardan
  çixan sürf?l?r bagirsaq divarinda inkisaf edir.
  Sonra bagirsaq bosluguna qayidir v? burada 3-4
  h?ft? ?rzind? cinsi yetkin m?rh?l?y? çatirlar.
• Epizootologiyasi. Bu helmintozun amili
  Az?rbaycanda ?n çox ev itl?rind? tapilir. Parazit
  h?mçinin tülkü, çaqqal, canavar, mes? v? qamisliq
  pisikl?rind? d? qeyd edilmisdir.
• ?lam?tl?ri. Intensiv yoluxmus heyvanlarda istaha
  pozgunlugu, qusma, ishal v? ariqlama ?lam?tl?ri
  müsahid? olunur.
• Diaqnozu. X?st?liy? Fülleborn üsulu il? aparilan
  helmint koprologi-yasinin n?tic?sin? ?sas?n
  diaqnoz qoyulur. Toksaskaridozun amilinin
  yumurtalari toksokarozunkundan qabiqlarinin hamar
  olmalari il? f?rql?nirl?r.
• Müalic? v? profilaktikasi toksokarozda oldugu
  kimidir.