AZ?RBAYCAN DЦVL?T AQRAR UNIVERSITETI MЬH?NDISLIK FAKЬLT?SI ENERGETIKA KADEDRASI

1
AZ?RBAYCAN DÖVL?T AQRAR UNIVERSITETI MÜH?NDISLIK
FAKÜLT?SIENERGETIKA KADEDRASI
F?NN ELEKTROTEXNIKA
MÖVZU ELEKTRIK ÖLÇM?L?RI.
Mühazir?çi dos. M?mm?dov S.Z.
G?nc?2010
2
?D?BIYYAT

• K.Quluzad? Elektrotexnika, elektrik avadanligi
  v? s?naye elektronikasi Maarif -1977
• N.S.Axundov, M.V.Yolçuyev Elektrotexnika v?
  elektronika ADPY. Baki- 2001
• ?.?.????????? ? ??. ?????????????? ???????????.
  ?????? 1987
• ?.?.???????? ????? ??????????????
  ???????????????. ????????? - 1986

3
PLAN

• Ölçm?l?r haqqinda ümumi m?lumat v? ?sas
  anlayislar
• Bilavasit? qiym?tl?ndir?n cihazlarla ölçm?nin
  ?sas göst?ricil?ri
• Elektron cihazlar. Elektron cihazlarin is
  prinsipi
• Yarimkeçirici cihazlar
• Yarimkeçiricil?rin elektrik keçiriciliyi
• Yarimkeçiricil?rin elektrik c?r?yaninin yaranmasi
• Yarimkeçirici cihazlarin hazirlanma prinsipi

4
Ölçm?l?r haqqinda ümumi m?lumat v? ?sas anlayislar

• Ölçm? h?r hansi k?miyy?tin, s?rti olaraq, vahid
  q?bul edilmis eyni cinsli diq?r
• k?miyy?tl? müqayis?si prosesin? deyilir. Ölçü
  vahidi q?bul edilmis v? d?qiq hazirlan-
• mis nümun? k?miyy?ti ölçü adlanir.Ölçül?n
  k?miyy?ti ölçü vahidi il? müqayis? etm?y?
• imkan ver?n quruluslara ölçü cihazlari deyilir.
  H?r bir ölçm?d? tamamil? mü?yy?n ölçü
• vahidl?ri sistemind?n v? müvafiq ölçü
  qurgularindan istifad? edilm?lidir.Elektrik v?
• maqnit vahidl?ri sistemi dörd ?sas vahidl?r? (m,
  kq, san, A) ?saslanir.Bu v? ya dig?r
• elektrik k?miyy?tini ölç?n quruluslar elektrik
  ölçü cihazlari adlanir.
• Müasir zamanda bütün ölçü növl?ri v?
  vasit?l?rind?n ?n genis inkisaf edil?ni
• elektrik ölçü üsullaridir. Bunlar yüks?k
  d?qiqliyi, sad?liyi v? etibarliligi il?
  f?rql?nir.Odur
• ki, elektrik ölçü cihazlarinin mexanizml?ri bir
  çox qeyri- elektrik k?miyy?tl?ri ölçm?d?
• istifad? edilm?kl?, son zamanlar müxt?lif
  istehsal prosesl?rinin avtomatlasdirilmasi v?
• n?zar?t isl?rind? daha genis t?tbiq
  olunur.Elektrik ölçü cihazlari bilavasit?
  qiym?tl?ndi-
• r?n cihazlara v? müqayis? cihazlarina
  bölünür.Qiym?tl?ndir?n cihazlar , bu v? ya dig?r
• ölçül?n k?miyy?ti bilavasit? cihazin skalasi üzr?
  hesablanmaga imkan ver?n cihazlara
• deyili(ampermetr,voltmetr v? s).
• Müqayis? elektrik ölçü cihazlarinda ölçm?,
  ölçül?n k?miyy?tl?rin veril?n k?miyy?t
• ölçüsü il? müqayis? yolu il? icra edilir
  (körpül?r,kompensasiya öglçü quruluslari).
  Müqayis? üsulu nümun?vi ölçül?r v? d?qiq
  cihazlar t?l?b etm?kl?, ölçü aparmaga
• kifayy?t q?d?r çox vaxt s?rf olunmasi v? nisb?t?n
  mür?kk?b v? baha cihazlarin t?tbiqi
• il? ?laq?dardir.

5
Bilavasit? qiym?tl?ndir?n cihazlarla ölçm?nin
?sas göst?ricil?ri

• Ölçü cihazlarinin göst?risi, ad?t?n, ölçül?n
  ölçül?n k?miyy?tin h?qiqi
• qiym?tind?n bir q?d?r f?rql?nir. Bu ölçü
  parametrl?rinin qeyri-sabitliyi,
• ölçü mexanizmi konstruksiyasinin
  qeyri-mük?mm?lliyi v? xarici amill?rin
• t?siri il? ?laq?dardir. Cihazin göst?risi il?
  ölçül?n k?miyy?tin h?qiqi
• qiym?tinin f?rdi cihazin mütl?q x?tasi adlanir
  Mütl?q x?tanin ?ks
• istiqam?tin? is? düz?lis deyilir
  Buradan ölçül?n k?miyy?tin
• h?qiqi qiym?ti Cihazin
  skalasinin verilmis hiss?sind? ölçm?nin
• d?qiqiliyinin nisbi x?ta mü?yy?n edir v?
  faizl?rl? ifad? edilir
• Mütl?q x?ta cihazin bütün skalasi üzr? sabit
  qaldigi halda, nisbi x?ta
• skalanin baslangicina dogru artacaqdir. Ona gör?
  d? cihazlar el? seçilm?lidir
• ki, ölçül?n k?miyy?t onlarin nominal ölçü
  h?ddind?n çox f?rql?nm?sin.
• Cihazin x?tasini onun tam skalasi üzr?
  qiym?tl?ndirm?k üçün ?sas
• köçürülmüs x?ta m?fhumundan istifad? edilir ki,
  bu da ?n böyük mütl?q x?ta-
• nin cihazin nominal göst?ris h?ddin? nisb?ti il?
  t?yin olunur
• Bu k?miyy?tin ?n böyük qiym?ti cihazlarin
  t?snifatinda onlarin d?qiqilik d?r?c?sini mü?yy?n
  edir.

6
Elektron cihazlar. Elektron cihazlarin is prinsipi

• Bir-birind?n xarakteristikalari, parametrl?ri
  v? s.F?rql?nm?sin?baxmayaraq
• müasir elektron cihazlarinin is prinsipi eyni bir
  hadis?y? -b?rk cisiml?rin
• s?thind? yaranan elektrok emissiyasi hadis?sin?
  ?saslanir. Bu hadis?nin
• mahiyy?ti asagidaki kimidir.
• M?lumdur ki, b?rk cisiml?rin atomlari kristallik
  q?f?s qurulusu t?skil edir.
• Naqill?rd?, kristallik q?f?sin atomlari arasinda
  bu atomlari t?rk etmis bir çox
• s?rb?st h?r?k?t ed?n elektronlar mövcuddur.
  Naqild? elektrik sah?si olduqda
• bu elektronlar c?r?yanlar ?m?l? g?tirir,sah?
  olmadiqda müxt?lif istiqam?td?
• xaotik h?r?k?t edir.Naqilin s?thin? dogru
  h?r?k?td? olan elektronlar onu t?rk
• ed? bilmir, çünki naqilin s?thind? yaranan ikiqat
  elektrik t?b?q?si v? elektron-
• larin öz daxilind?ki müsb?t yükl?rin cazib?
  qüvv?si onlarin naqil s?thind?n
• xaric? çixmasina maneçilik tör?dir.Dem?li,elektron
  un naqili t?rk etm?si, y?ni
• elektron emissiyasinin alinmasi ücün elektronlara
  xaricd?n ?lav? enerji
• verm?k lazimdir.Elektron,naqilin s?thind?n
  çixark?n onu saxlayan ikiqat
• elektrik t?b?q?sin? üstün g?l?n is görmüs olur
  bu çixis isi adlanir. Elektron
• emissiyasinin ?sas xarakteristikasindan biri onun
  çixis isidir. Çixis isi n? q?d?r
• kiçikdirs?, materialin elektron emissiyasi bir o
  q?d?r güclü olur.

7
Yarimkeçirici cihazlar

• Yarimkeçirici cihazlar el? cihazlara
  deyilir ki, bunlarda yarimkeçirici materialin
  xass?l?rind?n istifad? edilir v? elektrik
  c?r?yani madd?nin müxt?lif növ elektrik
  keçiriciliyiil? ?laq?dar olaraq yaranir.
  Yarimkeçirici cihazlar elektron v? ion
  cihazlarina nisb?t?n bir sira üstünlükl?r? (az
  enerji t?l?b edir, ucuz basa g?lir, böyük
  mexaniki möhk?mliy? malikdir, istismari sad?dir)
  gör? son zamanlar genis t?tbiq edilm?y?
  baslamisdir. Radiotexnika, energetika,
  avtomatika, bütün ölçü cihazlarinin v? hesablama
  texnikasinin bir sira sah?l?rind? yarimkeçirici
  cihazlar elektron v? ion cihazlarini ?v?z edir.

8
Yarimkeçiricil?rin elektrik keçiriciliyi

• Elektrik keçiriciliyin? gör? naqill?rd?
  dielektrikl?r arasinda orta v?ziyy?t tutan
  materiallara yarimkeçiricil?r deyilir. Naqill?rin
  xüsusi h?cmi elektrik müqavim?ti ,
  dielektrikl?rin ki
  oldugu halda
• yarimkeçiricil?r
  b?rab?rdir. Yarimkeçiricil?r üçün elektrik
  keçiriciliyinin temperaturdan, elektrik
  sah?sind?n, isiqlanmadan v? s. T?sirind?n çox
  asili olmasi xarakterikdir.Elektronikada ?n çox
  istifad? olunan yarimkeçirici madd?l?r?
  germanium, silisium v? qallium aiddir.
  Yarimkeçiricinin , m?s?l?n germanium kristallik
  q?f?sinin qurulusuna
• baxaq.germanium dördvalentli elementdir.
  Kristalda h?r atom dörd yaxin atomla rabit?d?dir.

9
Yarimkeçiricil?rin elektrik c?r?yaninin yaranmasi

• ?g?r kristali elektrik sah?sind? yerl?sdirs?k,
  onda elektronlarin
• h?r?k?ti hesabina elektrik c?r?yani yaranacaq.
  Eyni zamanda ?ks istiqam?t-
• d? bos yerl?rin h?r?k?ti meydana çixacaq, atomla
  bos yer? qonsu atomun
• elektronu keç?c?kdir. N?tic?d? kristalda
  elektronlarin v? bos yerl?rin nizamli
• h?r?k?ti, y?ni elektrik c?r?yani ?m?l?
  g?l?c?kdir.S?rb?st elektronlarin h?r?-
• k?ti il? ?laq?dar elektrik keçiriciliyin?
  elektron, yaxud n tipli (neqativ),yerl?ri
• h?r?k?ti il? ?laq?dar elektrik keçiriciliyin?
  p-tipli (pozitiv) keçiricilik deyilir.
• n-tipli keçiricilik haqqinda m?lumat
• Kristallik q?f?sd? besvalentli asqar, m?s?l?n
  arsen atomu olduqda
• onun valent elektronlarindan dördü kovalent
  rabit?y?daxil olur, besinci
• elektron is? yalniz asqarin atomu il? qarsiliqli
  t?sird? qalir. Buna gör? d?
• besinci elektron asanliqla arsen atomunu t?rk
  edib, xarici elektrik
• sah?sinin t?siri il? h?r?k?t edir.
• Yarimkeçiriçid? mü?yy?n q?d?r asqar atomlari
• olduqda çoxlu sayda s?rb?st elektronlar yaranir
• v? bel? yarimkeçiricid? n tipli keçiricilik
  üstünlük
• t?skil edir, bel? yarimkeçiriciliy? n tipli
• yarimkeçirici deyilir.

10

• p-tipli keçiricilik haqqinda m?lumat
• Yarimkeçiriciy? üçvalentli asqar, m?s?l?n indium
  daxil etdikd?
• tamamil? basqa xarakterli keçiricilik yaranir.
  Üçvalentli indium atomu
• germaniumun dörd atomu il? kovalent rabit?y?
  girir, lakin rabit?l?rd?n
• birind? elektronla tutulmus bir yer qalir. Xarici
  rabit?l?rd?n birind?
• elektronla tutulmus bir bos yer qalir. Xarici
  elektrik sah?sinin t?siri il?
• qonsu atomun elektronu bu bos yeri tuta
  bil?r.Azad olmus yer? öz
• hövb?sind? basqa qonsu atom elektronu keç? bil?r
  v? s. bel?likl?
• elektronlarin növb? il? h?r?k?ti mümkün olur. Bu
  zaman elektronlar
• yarimkeçiricinin atomlarindan uzaqlasmayaraq,h?mi
  s? onlarla qarsiliqli
• t?sird? olur. Elektronlarin bel? ardicil
  yerl?sm?sin?, tamamil? s?rti olaraq
• elektronlarin h?r?k?tinin ?ksi istiqam?tind? bos
  yerl?rin müsb?t
• yüklü h?r?k?ti kimi baxmaq daha münasibdirs
  Mü?yy?n miqdar akseptor
• askar daxil edilmis yarimkeçiricid? p tipli
  keçiricilik üstünlük t?skil edir v? o,
• p tipli yarimkeçirici adlanir.

11
Yarimkeçirici cihazlarin hazirlanma prinsipi

• T?crüb?d? xalis donor v? yaxud xalis akseptor
  asqarli yarimkeçirici h?mis? h?r iki tip
  keçiriciliy? malikdir. Lakin bunlardan biri
  üstünlük t?skil edir. Yaxsi elektrik
  xarakteristikalarina malik yarimkeçirici cihaz
  almaq üçün asqarin h?r bir atomun payina
  yarimkeçirici atomu düs?n saf
  yarimkeçiricil?rd?n istifad? edilir. n v? p
  tipli keçiricilik yaratmaq ötrü saf
  yarimkeçiricil?r? qatilan asqarin konsentrasiyasi
  daha böyük olmalidir asqarin bir atomunun payina
  yarimkeçiricinin atomu düsür.
• Qeyd etm?k lazimdir ki, temperaturun artmasi
  yarimkeçiricid? kovalent rabit?l?rin b?zil?rinin
  pozulmasina s?b?b olur v? n?tic?d?
  yarimkeçiricinin müqavim?ti azalir.

12

• T?rtib etdi
• Energetika kafedrasinin laboranti
• Mehtiyeva C.I.