Torpaqsunasliq,aqrokimya v? ekoloji k?nd t?s?rrьfati kafedrasi.

1
Torpaqsunasliq,aqrokimya v? ekoloji k?nd
t?s?rrüfati kafedrasi.

• Mühazir? IX
• Mövzu Ölk? ?razisinin fitosenotik örtüyü v?
  bitki tipl?ri.
• G?nc? - 2010

2

• Plan.
• 1. Torpaq?m?l?g?lm?sind? bitki örtüyünün rolu.
• 2. Az?rbaycanin bitki örtüyü.
• 3. Az?rbaycanda mes? bitkil?rinin yayilmasi.

3
Torpaq?m?l?g?lm?sind? bitki örtüyünün rolu.

• Torpaq ?m?l?g?lm?sind? bioloji amill?r,
  xüsus?nd? bitki örtüyü aparici rola malikdir.
  Torpagin inkisafi üçün vaxt, y?ni bir neç? min
  ill?r lazimdir ki, bu müdd?t ?rzind? bütün bitki
  növl?rinin onlarla n?sli d?yisilir. Torpaq bitki
  il? müqais?d? daha uzun inkisafin m?hsuludur.
  Bitki torpaga daxil olan v? torpaqda humusa
  çevril?n üzvi madd?l?rin ?sas m?nb?yidir.
• Orqanizml?r, ilk növb?d? bitkil?r, vacib
  kimy?vi elementl?rin oksi- gen,azot,kalium,kalsium
  bir çox mikroelementl?rin biogen dövraninin ?sas
  istirakçilaridir. Bel?likl?, üzvi al?m ?traf
  mühit? çox genis v? mür?kk?b t?sir göst?rir.
  Müxt?lif qrup bitkil?rin x?z?li t?kc? biokütl?-
  sin? gör? deyil,eyni zamanda biokimy?vi t?rkibin?
  gör? d? bir-birind?n f?rql?nir. Üzvi qaliqlarin
  parçalanmasi zamani ayrilmis kül madd?l?ri torpaq
  t?r?find?n udulur, çevrilir v? yenid?n bitkiy?
  daxil olur. Bu kül elementl?ri torpaq profili
  boyunca h?r?k?t edir.

4

• Ali bitkil?r, xüsus?n d? taxil kimil?r
  torpaq strukturunun formalasmasina da ?s?sli
  t?sir göst?rir. Bu zaman kökl?rin mexaniki
  t?siri torpaq hiss?l?rinin ayrilmasma,kokl?rin
  kimy?- vi t?siri bu hiss?cikl?rin
  sementl?sm?sin? v? suya davamliliq xass?si ?ld?
  etm?sin? s?b?b olur. Bu,torpaq?m?l?g?lm?, torpa-
  gin struktur t?skilin? s?b?b olur, onun
  z?r?rli t?sirl?r? qarsi davamliligini artirir.
• Az?rbaycanin bitki örtüyü çox müxt?lif v?
  özün? m?xsus- dur. Respublikanin bitki
  örtüyünün öyr?nilm?sind? bir çox botanikl?rin,
  xüsus?n A. A. Qrosheymin rolu böyük olmusdur.
• Müasir t?dqiqatlara gör? Az?rbaycan
  ?razisind? 4000 bitki növü olub, onun onda biri
  endemikdir.Endemik bitkil?r? misal olaraq eldar
  samini,x?z?r süs?nini v? Talis mes?l?rinin bir
  çox agac v? kol bitkil?rini göst?rm?k olar.

5

• Respublika ?razisind? L.I. Prilipko
  (1970), V.D. Haciyev (1959,1970), Y.S. S?f?rov
  (1961,1965) asagidaki ?sas bitki tipl?rini
  ayirirlar I - mes?l?r II - kollar III - ç?m?n
  v? ç?m?n-çöll?r IV bataqliq ç?m?nl?r v?
  ç?m?nli bataqliqlar V-ksero- fit seyr?k
  mes?liyi VI - bozqirlar VII - yarims?hra v?
  s?hra VIII dagliq - kserofit bitkil?ri.
• Qeyd edil?n tipl?r v? qursaqliq xarakterli
  bölm?l?r daxilind? genis yayilmis bitki
  birlikl?ri v? onlarm kompleksi ayrilmisdir.
• l.Mes?l?r,Az?rbaycan mes?l?rinin tipoloji
  t?rkibi çox z?ngin v? müxt?lifdir ki, bu da
  dendrofloranin z?nginliyi il? izah edi- lir. ??ri
  ??ri mes? tipl?ri az hallarda böyük
  sah?bri tutur ad?t?n h?r yamacda mes?
  tipl?rinin kompleksin? v? ya moza- ikasina rast
  g?lm?k mümkündür ki, bu zaman kompleksin h?r üzvü
  böyük olmayan ?razini ?hat? edir.

6

• II. Kolluqlar. Az?rbaycanin bütün ?razisind?
  t?sadüf olunan fitosenozlarin ?ks?riyy?tind?
  kolluqlar onun ?sas elementini t?skil edir.
  Kol h?yatin xüsusi formasidir Az?rbaycanda kol-
  luqlu fitosenozlar düz?nlikd?n tutmus yüks?k
  dasliq sah?l?r? kimi yayilmisdir b?zi kol
  növl?rin? alp qursagmda da rast g?lm?k
  mümkündür, lakin onlarin ?ks?riyy?ti lokal
  s?kild? ya- yilmisdir.
• III. Ç?m?nl?r v? ç?m?n-çöll?r. Ç?m?n bitkil?ri
  düz?nlikl?rd?n tutmus, yüks?k dagliq sah?l?r?
  kimi yayilmisdir. Onlar müxt?- lif s?raitl?rd?
  inkisaf etmis v? müxt?lif formasiya v? assosasi-
  yalarla t?msil olunmuslar.
• IV. Bataqli ç?m?nl?r v? ç?m?nli bataqliqlar.
  Bitkiliyin bu tipi Az?rbaycanda genis
  yayilmisdir. Onlar lokal l?k?l?r s?klind?
  bataqliqlasmis çök?klikl?rd? v? t?bii su
  hövz?l?ri ?trafinda t?sadüf olunur.Ç?m?n
  bataqliqlar Kür - Araz ovaliginda,X?z?r sahili
  boyunca / L?nk?ran ovaligi / v? q?rb düz?n
  rayonlarinda yayilmisdir. Onlarin az t?sadüf
  olundugu yerl?r Respublikanin dagliq ?raziliridir.

7

• V. Kserofit seyr?k mes?liyi v? ya arid
  seyr?k mes?liyi Zaqafqaziyanin c?nubunda v?
  s?rqind? isti quraq iqlim s?- raitind?
  formalasmis xüsusi v? özün? m?xsus agac v?
  kollar- dan ibar?t olan bitki qruplasmasidir.
• VI. Dag - kserofit bitkibri. Bitkiliyin bu
  tipi Naxçivan MR. xüsus?n d? dagliq qursaqda
  genis yayilmisdir. Bundan basqa bu tipd?n olan
  bitkil?r Diabar çök?kliyind? tez - tez müsahid?
  olunur. Dag kserofit bitkil?r? Qobustanda,
  Bozqir yaylada v? Qarabagin c?nubunda da
  l?k?l?r s?klind? rast g?lm?k müm- kündür.
• Naxçivan M.R. Bitkil?rin kseromorflugu
  bütün yüks?klik qursaginda Araz boyunda, asagi
  v? orta dagliq qursaqda, az da olsa yüks?k
  dagliq ?razil?rd? özünü göst?rir. Naxçivanin dag
  kserofitl?ri yagintilarin az oldugu (200 - 400
  mm- ? q?d?r) lakin yüks?kliyi artdiqca, yayi
  isti v? quru, qisi soyuq (qar örtüyü dem?k
  olar ki, yoxdur), k?skin kontinental iqlim s?-
  raitind? (maksimum temperatur avqustda 42
  d?r?c?,minimum fevralda 30 d?r?c?)
  formalasmisdir.

8

• VII. Bozqirlar. Hazirda xam bozqir
  bitkil?ri t?bii halda Az?rbaycanin çox kiçik
  ?razil?rind? qalmisdir. Lakin ?kinçi- likd?n
  ?vv?lki vaxtlarda bozqirlar respublika ?razisind?
  xeyli yayilmisdir. Çöl bitkil?rinin iri
  massivl?ri Böyük Qafqazin s?rq qurtaracaginin
  asagi v? orta dagliq qursaginda ( Samaxi -
  Altiagac ). Bozqir yaylada c?nub rayonlarinda
  ( Füzuli ) v? Talisin simal qurtaracaginda
  mövcud olmusdur. Adi ç?kil?n massivl?rd? xam
  bozqirlarin böyük hiss?si sumlanmis v? ha- zirda
  d?my? ?kinçiliyind? ( taxil, üzüm v? s. )
  istifad? olunur. Çöl bitkil?ri bu massivl?rd?
  yalniz adalar,fraqmentl?r s?klind? qalmisdir.
• VIII.Yarims?hra v? s?hralar. Bitkiçiliyin
  bu tipi Az?rbay- canda X?z?r boyu ovaliginda,
  Kürboyu zolaqda, Naxçivanda Arazboyu
  vadid?,Abseronda, ?n genis is? Kür-Araz
  ovaliginda yayilmisdir. Bu tipd?n olan bitkil?r
  alluvial, prolüvial v? d?niz çöküntül?ri il?
  örtülmüs ovaliqda inkisaf etmisdir. Onlar dag-
  ?t?yi düz?nlikl?rd? d? tez - tez müsahid?
  edilirl?r.

9
Az?rbaycanin bitki örtüyü.

• Bioloji amill?r xüsus?n d? bitki
  örtüyü.Torpaq?m?l?g?lm?d? aparici rol oynayir.
  Torpagin inkisaf etm?si üçün bir neç? min il
  lazimdir. M?hs bu vaxt ?rzind? bütün bitki
  növl?rinin n?sli qis- m?n d?yisilir. Bitkil?rd?n
  f?rqli olaraq torpaq daha uzun müd- d?tli
  inkisafin m?hsuludur. Bitkilik torpaga daxil
  olan v? tor- paqda humusa çevril?n üzvi
  madd?l?rin ?sas m?nb?l?rind?n biridir.
• Orqanizml?r, ilk növb?d? is? bitki
  orqanizml?ri ?n mühüm kimy?vi elementl?rin
  oksigen, karbon, azot, fosfor, kalium, kal- sium,
  bir çox mikroelementl?rin biogen dövraninin
  ?sas istirak- çisidir.
• Ali bitkil?r, xüsus?n taxil bitkil?ri
  torpaqlarin strukturunun formalasmasina böyük
  t?sir göst?rir.Bu zaman kökl?rin mexani- ki
  t?siri torpaq hiss?l?rinin ayrilmasina,
  kökl?rin kimy?vi t?siri bu hiss?cikl?
  sementl?sm?sin? v? suya davamliliq xass?si ?ld?
  etm?sin? s?b?b olur.

10
Az?rbaycanda mes? bitkil?rinin yayilmasi.

• Az?rbaycan ?razisinin 12 faizi mes?lik olub,
  ?sas?n dag zonasinda v? qism?n d? düz?nl?rd?
  yayilmisdir. Düz?n (aran) mes?l?ri baslica
  olaraq L?nk?ran düzün- d?, Kür - Araz
  ovaliginda, Alazan ?yriçay vadisi v? Xudat -
  Xaçmaz zonasinin d?niz k?narina yaxin sah?-
  l?rd? yayilmisdir.
• Dag mes?l?ri respublika ?razisind? Böyük
  Qafqaz sira daglarinin simal-s?rq yamaci
  qurtaracagmdan bas- layaraq Dagistana q?d?r
  uzanir.Yamacin c?nub v? c?- nub - q?rb
  hiss?sind? mes?l?r Quba - Qusar v? D?v?çi
  rayonlarinin dag hiss?sini ?hat? edir.

11

• L.I.Prilipko Az?rbaycan mes?l?rinin xalq
  t?s?rrüfatindaki ?h?miyy?tini n?z?r? alaraq, onu
  üç qrupa ayirir I - qrup mes?- l?r. Bu qrapa
  1.qoruq mes?si, 2.kurort ?h?miyy?ti olan mes?l?r
  3.Torpaq v? su mühafiz?edici mes?l?r,
  4.Tarlaqoruyucu mes? zolaqlari, 5.Kür çayi
  ?trafinda sahil b?rkidici mes?l?r v?, 6.Qi-
  rilmis seyr?k mes?l?r daxildir.
• Birinci qrup mes?l?r ?sas?n dag
  mes?l?rind?n ibar?t olub, respublikada ümumi
  mes? sah?sinin 65 - ni t?skil edir
• II- qrup mes?l?r - bu qrupa su v? torpaq
  mühafiz? ed?n dag mes?l?ri aid olub ümumi
  mes? sah?sinin 30 - d?n artigini t?skil edir.
• III - qrup mes?l?r - bu qrupa tuqay
  mes?l?ri daxil olaraq ümumi mes? sah?sinin 1, 9
  - ni t?skil edir.Hazirda bu mes?- nin çox
  hiss?si Ming?çevir su hövz?si altinda qalmisdir.

12
Az?rbaycanda yayilmis ?sas mes? tipl?ri.(L.I.
Prilipkoya gör?)
13

• ?d?biyyat.
• l. M.I.C?f?rov Torpaqsünasliq - Baki, 2005.
• 2. M.I.C?f?rov - Az?rbaycanin t?bii s?rv?tl?ri
  v? ondan s?m?r?li istifad? - Baki, 2005.
• 3. Q.S.M?mm?dov - Az?rbaycan torpaqlarinin
  ekoloji qiym?tl?ndirilm?si-Baki-Elm-1998.
• 4. ?.?.???????? - ???????????? ??????
  ???????????? - ????, 1970.