Slayt 1

1
S E N I
SAYGIYLA ANIYORUZ
2
AÇIKLAMA BU ÇALISMA 2001-2002 ÖGRETIM YILI EGE
ÜNIVERSITESI SOSYAL BILIMLER ENSTITÜSÜ ESKI TÜRK
EDEBIYATI DOKTORA PROGRAMINDA ESKI TÜRK
EDEBIYATININ KÜLTÜR TEMELLERI DERSINDE SEMINER
ÇALISMASI OLARAK SUNULMUSTUR.
PROF.DR.TUNCA KORTANTAMER ILE YAPILAN SON
DOKTORA DERSI NOTLARINDANDIR
3
ESKI TÜRK EDEBIYATININ
KÜLTÜR TEMELLERI
SEMINER ÇALISMASI
4
ESKI MISIR VE AFRIKA KÜLTÜRLERI ORTA DOGUNUN
ESKI KÜLTÜRLERI BIZANS KÜLTÜRÜ IRAN
KÜLTÜRÜ HINT KÜLTÜRÜ YAHUDILIK VE
HIRISTIYANLIK ORTA ASYA VE UZAK DOGU KÜLTÜRÜ
ISLÂM KÜLTÜR DÂIRESI
5
ISLÂM DÜSÜNCESINI ETKILEYEN DIGER KÜLTÜRLER
ISEVÎ KÜLTÜRÜ
HINDISTAN KÜLTÜRÜ
YUNAN KÜLTÜRÜ
ISKENDERIYE MEKTEBI

• Budizm
• Brahmanizm
• Sehvetten kurtulma
• Dünya ile ilisigi kesme
• Âlem bilgisine sahip olma
• Esitlikçilik
• Ask ve marifet
• Nirvanaya ulasma (Acilardan
• kurtulmak için maddi dünyadan siyrilma.
• Allah fikri olmadigi için Tecelli fikri de yok)

• Pisagor
• Israk ve aydinlanma
• Kötülük x iyilik
• Sayilarin gizemi (3,7)
• Gizli kuvvetler
• Gülme, kiyafetname

• Isa
• Teslis (üçleme)
• Mehdi

• Yeni Platoncular
• Platinos -Iskenderiye
• Türeme

ÇIN_JAPON KÜLTÜRÜ
IRAN KÜLTÜRÜ
MUSEVÎ KÜLTÜRÜ

• Mecusilik
• Zerdüstlük
• Ates ve yildiz

• Musa
• Ilm-i ledün bilgisi
• Çile ve halvet
• Kabala
• Suret ve isaretler
• Sayilarin önemi (10)

MISIR KÜLTÜRÜ
ORTA ASYA KÜLTÜRÜ

• Samanizm
• Tek tanri inanci-Kam
• Ayinler

• Hermes (Yunanca)
• Kâhin, tarikat, mâbud
• Bâtin bilgisi
• Kâl (eriyis) olmak
• Akli, kalbi, ruhu egitmek

6
ILK BÖLÜNMELER
PEYGAMBERIN VEFATI (M 632)
sorun

• Imamet ve hilafet sorunu
• seçim

çözüm
EBU BEKIR
ehl-i beyt kirgin

• Hz. Alinin ölümünden sonra iktidar Emevî
  ailesine geçer
• Hâkim Sünnî düsüncesine karsi Siî muhalefetin
  sesi yükselir
• Islâm dünyasinda Siî ve Sünnî Islâm düsünceleri
  gelismeye baslar

vasiyyet seçim
ÖMER
sûra
OSMAN
Emevîler kayirilir
MUAVIYE
Sam valisi

• Kûfeyi üs olarak seçer
• Sünnilere göre 4.halife
• Siîlere göre ilk imam

ALI
Osmanin kanini sorar
Aise, Talha ve Zübeyrin destekler
Biat etmez
CEMEL VAKASI
HAKEM OLAYI
SIFFIN SAVASI
HÂRICILER
ALININ SEHADETI (M 661)
7
ILK AYRILIKLAR
HILÂFET Ebu Bekir, Ömer, Osman yanlilari (Sia)
IMÂMET Ali yanlilari (Sia)
EMEVÎLER (Islamlastirma Arap Kavmiyetçiligi)
Tasavvuf Dönemi
Iran (Eski Dinler)
B A T I N Î
Caferi 12 Imam Siasi
Horasan (Yesevîlik)
TÜRKLER Eski Dinleri
K a l e n d e r î l e r
Tarikatlar Dönemi
H u r û f i l i k
Göçebe Türkmenler
ISMÂILILER
Yerlesik Türkler Sünnî
Aleviler
Fâtimî
Alamut
BEKTÂSILER
Dürziler
8
TASAVVUF
KONUSU Insandir GÂYESI Insanin, insan-i kâmil
makamina gelmesini saglamaktir

• SÛFILERIN TANIMLARINDAN
• SULHU OLMAYAN BIR SAVASTIR
• NEFSE KUL SEYTANA ZEBÛN OLMAMAKTIR
• NEFSIN NASIBINI TERK EDEREK HAKKIN NASIBINI
  ARAMAKTIR
• ZAHIRDEN UZAKLASIP BÂTINA YAKLASMAKTIR
• MIHNETLERI GIZLEMEKTIR
• KALBI ALLAHA BAGLAYIP MÂSIVA ILE ILGIYI
  KESMEKTIR
• SEVGILININ KAPISINDAN KOVSA DAHI AYRILMAMAKTIR
• HAKIKATLARI ALMAK VE HALKIN ELINDE BULUNANDAN
  ÜMIDINI KESMEKTIR

• TASAVVUF KELIMESININ
• SAFLIK, DURULUK, BERRAKLIK ANLAMINA GELEN SAFV
  KÖKÜNDEN,
• BENU SÛFE KABILESININ ISMINDEN,
• SUFFE ASHABINDAN,
• BIR ÇÖL BITKISI OLAN SUFÂNEDEN,
• YUNANCA HIKMET ANLAMINA GELEN SOPHIADAN,
• YÜN ANLAMINA GELEN ARAPÇA SÛF KÖKÜNDEN,
• GELDIGINI ILERI SÜRENLER VARDIR

YAYGIN KANI SÛFDAN TÜREDIGIDIR
9

• TEMEL KAVRAMLAR
• TEVBE
• SABIR
• TEVEKKÜL
• RIYAZET
• VERÂ
• HALVET
• HAVF
• HÜZÜN
• IHLAS

TASAVVUF TARIHI

• TASAVVUFUN
• ISLÂM DÜNYASINDA VARLIGINI KORUMASININ SEBEPLERI
• Mutasavviflarin
• ASK ANLAYISLARI,
• ILM-I LEDÜN BILGISINE SAHIP OLMALARI,
• KURANI ANLAMA VE YORUMLAMADAKI FARKLILIKLARI
  (Tevil farki).

ZÜHD DÖNEMI (6-8.YY)
TASAVVUF DÖNEMI (9-12.YY)
TARIKATLAR DÖNEMI (13.yydan sonra)
10
TEMEL KAVRAMLAR

• TEVBE Günahlardan ve bütün kötülüklerden
  dönmek, vazgeçmek.
• SABIR Dayanmak, kendini tutmak.
• Cüneyd-i Bagdâdîye göre, aciyi yüzünü
  eksitmeden yudum yudum içmek.
• TEVEKKÜL Isi üzerine almak, vekil olmayi kabul
  etmek, teslim olmak.
• RIYAZET Nefsin ve bedenin arzularini en aza
  indirerek ibadetle ilgilenmek
• VERÂ Süpheli ve bos seylerden uzak durmak
• HALVET Insanlardan ayri ve yalniz yasamak
• HAVF Allah korkusu ve ilahi ask ile gönlün
  dolmasi
• HÜZÜN Ebedî sevgiliden uzakta kalindigindan
  dolayi hüzünlenmek
• IHLAS Riya ve gösteristen uzak durmak
• ZIKIR Allahi her an hatirda tutmak, anmak.
• ZÜHD Kisinin Allahtan baska seylere (esyaya ve
  dünyaya) karsi takindigi tavirdir
• SEYR-I SÜLÛK Kisinin dervislige baslayisindan
  tasavvufî yolculugunu tamamlayarak sevgiliye
  kavusana kadar geçirdigi kalbî ve mânevî
  yolculuk.

11
1. ZÜHD DÖNEMI
Hz.Peygamberin hayatinda baslayan bu süreç,
yaklasik olarak onun vefatindan sonraki 150
yillik dönemi de içine almaktadir.

• BU DÖNEMDE
• Maddeye karsi tavir,
• Kanaat sahibi olma,
• Ayet ve hadislere baglilik,
• Ibadetle mesgul olma,
• Az yeme,
• Az uyuma,
• Az mala sahip olma,
• Evlenmeme,
• GÖRÜLEN TEMEL ÖZELLIKLERDIR

Siî temâyüller fazladir Siirde platonik ask
isl. Temsilcisi Ebu Hâsim Sufi
KÛFE EKOLÜ
Korku ve hüzün agirlikli bir anlayisi temsil
eder. Hasan Basri korku anlayisini,
Rabiatül-Adeviyye ise sevgiye dayanan zühd
anlayisini temsil eder
E K O L L E R
BASRA EKOLÜ
Melâmet ve fütüvvet anlayisi öne çikmistir.
Ibrahim b. Edhem, Sakik Belhî gibi tems. vardir
HORASAN EKOLÜ
12
2. TASAVVUF DÖNEMI
Tefsir ve Tevil anlayisindaki farkliliklar ön
planda olmustur.

• BU DÖNEMDE
• Tasavvuf ilminin diger ilimlerden ayrilip
  bagimsiz hale gelmesi,
• Itikâdî ve amelî mezheplerin yayginlasmasi,
• Islam ilimlerinin tesekkülü ve sistemlesmesi,
• Felsefî akimlarin kendini göstermesi,
• Sûfilerin 9 ve 10.yy.dan sonra Islam ülkelerinin
  her tarafina dagilmis olduklari
• GÖRÜLMEKTEDIR.

Fütüvvet ve Melâmet ön plana çikmistir. Bayezid-i
Bistâmi önemli temsilcilerindendir
NISABUR MEKTEBI
Tevhid ve ask öne çikmistir. Çok sayida
mutasavvif yetismistir. Cüneyd-i Bagdâdî,
Hallac-i Mansûr gibi
BAGDAT MEKTEBI
BASLICA MEKTEPLER
IRANÎ ETKI
Zinnûn Misrî, mârifet konusunu agirlikli olarak
ele almistir
MISIR MEKTEBI
Gece ibadeti ve açliga önem verme belirgin
özelligidir
SAM MEKTEBI
13
3. TARIKATLAR DÖNEMI
13.YÜZYILDAN SONRAKI SÜREÇ
HIYERARSININ OLUSUMU

• BU SÜRECE NASIL GELINDI?
• Tasavvufla ilgili o güne kadarki gelisim ve
  birikim
• Âlimler arasindaki tartismalar
• IBN-I ARABÎ-GAZALI
• Sûfilere göre Allaha ulasma yollarinin çoklugu
• Halkin mânevî otoritelere siginma güdüsü
• TASNIF
• Fikir Sis. Göre Zikir Sek. Göre
• Hak (Ortadoks) Gizli
• Bâtil (Heterodoks) Açik
• Ayakta,
• Oturarak

12 tarikat
14
TARIKATLARIN ORTAK YÖNLERI
ALLAH VARDIR ONA ULASMA YOLU ASKTIR

• ZIKIR
• Allahin isimlerini ve belirle dualari belli
  zamanlarda sesli ya da sessiz tekrar etmektir.
• En faziletli zikir La Ilâhe Illallah
• Ferdî ve toplu zikir yapilabildigi gibi dil ve
  kalp ile de yapilmaktadir
• Tarikatlara göre farkli isimlerle anilsa da
  içerik çok degismez.
• Mevlevîlerde Semâ Naksîlerde Hatm-i
  Hâce
• Bektâsilerde Semah Kâdirilerde
  Deverân
• Halvetîlerde Darb-i Esmâ Rifâilerde Zikr-i
  Kiyâm
• 3. MADDI UNSURLAR
• Vakif, tekke,dergâh, kiyafetler, ortak dil,
  tarikat esyalari
• 4. INSANÎ UNSURLAR
• Pir, pîr-i sâni, dervis, silsile, kol, sube,
  râbita
• 5. FIKRI VE MÊNEVÎ UNSURLAR
• Bâtinîlik,hurûfilik, fütüvvet, melamet,
  ricalül-gayb

• 2. SEYR-I SÜLÛK (Nefis Terbiyesi)
• Kisinin dervislikle baslayip tasavvufî
  yolculugunu, vuslatini tamamladigi noktaya kadar
  yaptigi manevî ve kalbî yolculugun adidir.
• ASAMALARI
• 1. Seyr Ilallah Kalp makamina ulasma 2. Seyr
  Fillah Ilm-i ledüne ulasma 3. Seyr Maallah
  Veliligin sonuna gelme 4. Seyr Anillah Irsat
  için tekrar halkin arasina katilma

mebde
mead
Olus Hakkal-Yakîn
madde
s e y r i u r û c
Görüs Aynel-Yakîn
s e y r i n ü z û l
Bilis Ilmel-Yakîn
Insan
15
YARATILIS MITI
Necmeddin Dâinin Mirsâdül-Ibâd adli eserinde
elest ile ilgili olarak önemli bilgiler
kayitlidir.

• Bu Esere göre
• Elest öncesi ruhlar Allah ile beraberdir,
• Ruhlar için vatan burada, Tanri varligidir,
• Tanridan ayrilma gurbete düsmektir,
• Allah cemâlinden dolayi tecelli etmek istemistir,
• Bunun için ruhlari bedenlestirerek insan yapmaya
  karar verir,
• Ruhlari elest meclisinde toplayip onlarla bir
  anlasma yapar,
• Bundan sonra ruhlar, bedenlere gönderilerek ve
  çesitli perdelerden geçerek Allahtan ayrilir,
• Bedenlere gönderilen ruhlarla Allah arasina giren
  perdeler, ruhlara Allahi unutturan engeller
  olarak telakki edilir,
• Allahi unutan insan hayvânî nefis ile hayata
  baslar,
• Bu yönüyle nefsin ikili bir yapiya sahip oldugu
  görülür Madde kismi topraktan gelen ölümlü
  kismidir, mânevî kismi ise ruhlar âleminden gelen
  kismidir. Madde kisminin ortadan kalkmasiyla
  mânevi kismi da tekrar ait oldugu yere döner,
• Bu dönüs sürecini tasavvuf sikça islemistir.
• Insanin nefsini hayvâni isteklerden
  arindirmasiyla kalbinde bir iman belirir, bu da
  genellikle isik seklinde tezâhür eder. Bu isik
  ayni zamanda sevginin ve askin da timsalidir.
• Bu kapsamda insan kalbi, evrenin küçük bir modeli
  olarak degerlendirilir,
• Allahin insani kalbi için, kalbi de kalpte
  ulasilabilecek mârifet bilgisinin bilinmesi için
  yarattigi düsünülür
• Insan hayvânî nefsini kontrol altina aldiginda
  askla kendisini hakikate götürecek yollari geçer
  ve vuslata kavusur.

Ruhlar Âlemi ruhlar
Elest öncesi Allahla beraber
Allah cemalinden dolayi tecelli etmek ister
elest
Ruhlarla ahit yapilir
Bedenlere yolculuk baslar
perdeler
Allahi unutturmak için devreye girer
insan
Hayvânî nefis ile hayata baslar
BEDEN
RUH
Tasavvuf gurbetteki ruhun asil vatani olan
Allaha kavusmasini isler
Topraktan
Ruhlar âleminden
Ölümle beden topraga karisir
Ölümle ait Oldugu yere gider
16
TASAVVUFUN ISLÂM DÜNYASINDA VARLIGINI KORUMASININ
SEBEPLERI

• Mutasavviflarin
• ASK ANLAYISLARI,
• ILM-I LEDÜN BILGISINE SAHIP OLMALARI,
• KURANI ANLAMA VE YORUMLAMADAKI FARKLILIKLARI
  (Tevil farki).

17
SIÎLIK
Hilâfet ve imâmet konularindaki görüs
ayriligindan ortaya çikarak, imametin ehl-i
beytin hakki oldugunu savunur.
ALI HASAN HÜSEYIN ALI ZEYNEL ABIDIN MUHAMMED
BÂKIR CAFER-I SÂDIK MUSA el-KÂZIM ALI
er-RIZA MUHAMMED et-TÂKI ALI en-NÂKI HASAN
el-ASKERI MUHAMMED el-MEHDI
Ahbâriyyeye göre Kuran ve hadisi okuyan herkes
kararini verebilir 18.Yüzyila kadarhâkim olmustur
Usuliyye bu anlayisa karsi çikar

• Imamet ögretisi ile gelistirilmis nübüvvet
  ögretisi temeline dayanir
• Kuranin mânevî yorumu ön plandadir
• Imam, peygamberden Aliye geçen ilm-i ledüne
  sahiptir, herseyi bilir.
• Imam mânevi bir güç unsurudur
• KOLLARI Imam konusunda farkli anlayislar
  sergilerler
• 1. Câferiyye 12 Imam Siîliginin temsilcisidir.
• 2. Zeydiyye 4.Imam Zeynelabidinin oglu Zeyde
  uyanlar, ehl-i sünnete yakin.
• imam masum degil, ehl-i sünnetten herkes
  imam olabilir, takiyye ve muta yok
• 3. Ismâiliyye 6.Imamin oglu Ismaile uyanlar,
  koyu bâtinîlik karismis.
• INANÇ ESASLARI Tevhid Nübüvvet Mead
  Imamet Adalet
• DINI DAYANAKLARI Kitap, Sünnet (ahbâr), Icma,
  Akil
• Kuleni sâdik imamlarin hadislerini toplamis
• Taberî meshur tefsirini yazmis
• SÜNNILERDEN FARKLARI
• Ricat Bedâ Kuranin tahrif edildigi
  inanci
• Takiyye Muta nikâhi Ezana Ali
  Veliyyullah ilavesi
• 12 IMAM SIÎLIGI ISMÂILIYYE SIILIGI
• Zâhir-bâtin dengesi var Bâtin üstün

18
KALENDERÎLER

• Yasadiklari toplumun kurallarina tepki göstererek
  dünyayi kâle almayan ve bunu davranislariyla
  açiga vuran kisilerdir

• ÖZELLIKLERI
• 3-5 Kisilik gruplar halinde gezmek,
• Geçimlerini dilenerek saglamak,
• Sakal, biyik, bas ve kaslarini kazitarak
  acayip kiliklarla dolasmak.
• DOKTRINLERI
• Ilkeleri, Hunûfî ve Siî tesirler ile fakr,
  tecerrüd, melâmet ve vahdet-i vücûd gibi
  tasavvufî esaslar hareketle belirlenmistir. Buna
  göre
• Dünyaya itibar etmeme,
• Münzevî bir yasam sürme,
• Iyilikleri gizleyip kötülükleri sergileme,
• Vahdet-i vücud düsüncesine devir, tenâsüh ve
  hulûl gibi inançlar karistirma.

• KOLLARI
• En önemli kolu Haydâriliktir. Diger
  Kalenderîlerden ayrilmak için biyiklarini
  kesmemisler ve boyunlarina demir halka takmislar
• ETKISI
• En önemli etkisi Bektâsilikin dogusuna ortam
  hazirlamasidir.

19
BÂTINÎLIK
Islam topraklarina sonradan katilan yerlerdeki
insanlarin, gelenek ve göreneklerine Islâmî bir
maske geçirerek yasamlarina devam etmesidir

• TESKILAT
• ETKILERI
• Ismâilîlik (Özellikle Alamut Ismaililigi)
• Dürzilik
• Nusayrilik
• Babâilik Bahâilik (Ingiliz kolonistlerinin
  olusturdugu bir düsünce)
• Hurûfilik (Nurun yerini söz almis, bütün
  yaratilis seslerle olusuyor)
• Tasavvuf

• Gizli olan seylerin iç yüzünü bilme,
• Kuranin gerçek yorumunu ancak mâsum imamin
  bildigine inanma (ismâilî bâtinilik gibi.
  Hurûfilikte Fazlullah bilir, Tasavvufta ise Gavs
  ve Kutup bilir)
• Islâmi farkli yorumlayip inkâr ve ibâha sinirina
  kadar götürme
• Gizli teskilatlar kurup yönetime karsi isyan
• DOKTRIN
• Klasik Metod Disinda Yorum (Tevil)
• Gulüvv (Peygamberler hakkinda asiri inanç)
• Hulul ve ittihad
• Tenâsüh
• Ibahilik

iMAM
HÜCCET
DÂI
MÜSTECIB
Zirva tevil götürmez- T.Kortantamer
20
A L E V I L I K B E K T Â S I L I K

• ALEVILIK
• Aliye mensup, Aliye ait
• En üstün sahabe, ilk halife olmasi gereken kisi
• Anadolu alevilerine kizilbas (baslarina kirmizi
  börk taktiklari için)
• Kirmizi külah saman geleneginden gelir
• Dogusu Ilk siyasi olaylar, Cemel,
  Siffin,Emevilerin iktidar arzusu, Kerbelâ, Türk
  göçleri ve ilk Türk-Islam iliskileri
• Türklerin Islamlasmasinda Iran etkisi
• Yesevi Etkisi, Anadolunun Türklesmesi ve
  islamlasmasi, Dervisler, Rum abdallari
• Medrese müslümanligi ile göçebe Türk islami

• BEKTÂSILIK
• Oniki esas tarikattan biri
• Yesevî ocagindan feyz aldigi görülüyor
• Batini, Hurufi, Siî, Kalenderi gruplar Haci
  Bektasin arkasina saklanmis
• Dört kapi, kirk makam
• Gönül çok önemli
• Insan alemin özü, Kendini bilen hakki bilir
• Tarikat kapisi herkese açik
• Medresenin kati tutumuna tepkili, hosgörülü
• Balim Sultan ikinci pir
• Allah kendi nurundan bir nur yaratmis Nur-i
  Muhammedi, ayni nur Ali de de vardir
• 5 kisi pence-i âl-i âb Muhammed, Ali,Fatima,
  Hasan, Hüseyin
• Tevella, Teberra
• On iki imam

21
BEKTÂSILIK
M U K A Y E S E
ALEVÎLIK
ORTAK YÖNLER Ayin-i Cem Çerag Mürsit / rehber
postu On iki hizmet Semah Kadina bakis açisi Ali
ve 12 imamla ilgili inanç Câferi
olmalari Hurûfilikten etkilenmeleri

1. Hiyerarsi Dede, can, muhib, âsik
2. Mekân Tekke, dergâh
3. Baglilik Haci Bektas Tekkesine
4. Katilim Intisapla
5. Mücerretlik
6. Tarikat

1. Hiyerarsi Dede, rehber, tâlip
2. Mekân Ocaklar
3. Baglilik Ankara ve Izmirdeki ocaklara
4. Katilim Dogustan
5. Musahiplik
6. Tarikat degil