EKONOMIK

1
EKONOMIKË MENAXHERIALE

• Prof.Dr.Sinan Ademaj

2
Procesi I Tranzicionit si parakusht I zhvillimit
te ekonomisë menaxheriale ne vendet postsocialiste

• Ne literaturen shkencore dhe profesionale,
  nocioni i tranzicionit nënkupton periudhen e
  zhvillimit, në të cilën patjetër duhet të
  ndërmerren proceset gjithpërfshirëse, të
  ndryshimeve ekonomike dhe të sturuktures
  kulturale të shoqërisë. Veprimit në nivelin e
  individëve, grupeve si dhe ne nivelin e shtetit,
  shndërrimin e shoqerisë së tanishme ne drejtim te
  shoqërisë me nje nivel më të lartë të lirive
  ekonomike, politike dhe të institucioneve
  civilizuese.

3

• Procesi i Tranzicionit nuk paraqet zgjedhje te
  ndonje qellimi te vetëdijshëm, të shtresave të
  caktuara sociale të shoqërisë,
• por ky proces paraqet një produkt të
  domosdoshëm, të cilin para së gjithash na e
  imponon kriza shoqerore.
• Ky proces paraqitet si nje reaksion spontan i
  masave të gjera të popullatës për problemet
  ekzistenciale dhe të koncentrimit te forcës së
  elitës dominuese të shoqërisë.

4

• Përvoja e vendeve të Europës Qëndrore dhe Lindore
  në mënyr të qartë tregon,që procesi i
  transaksionit mund të realizohet ne dy menyra
• Se pari - nëpërmjet të përvojes së rregullave dhe
  të krijimit të një ambienti te volitshëm për
  ngjitjen e proceseve spontane te kësaj kthese të
  madhe historike.
• Se dyti - nëpërmjet të definimit të qëllimeve në
  bazë të të cilave organizohet nje kalim i
  vetëdijshëm nga ekonomia komanduese ne ekonominë
  e tregut.

5

• Në rastin e parë,si bazë e transaksionit
  konsiderohet Tregu, ndersa ne rastin e dytë si
  baze e transaksionit konsiderohet Rregullativa
  shtetërore.
• Tregu si bazë e transaksionit në vete ngërthen
  ato vlera dhe qëndrime ekonomike, te cilat u
  përgjigjen ekonomisë se tregut, siç janë liria,
  veçmas liria individuale, individualizmi ekonomik
  d.m.th etika individuale, veprimet
  ekonomike,sipas te ciles çdo individ në mënyrë
  institucionale, i cili nëpërmjet të kordinimit
  spontan shpien në drejtim të sendertimit të
  shoqërisë së lirë. Ideja e sendertimit të parimit
  te vetëdijshem, te parimit të kordinimit ekonomik
  paraqet bazen per sendërtimin e proteksionizmit
  shteteror dhe të shtetit të mirëqenies. Në
  kushtet e zhvillimit bashkohor të shoqërise dhe
  të eknomisë, ideja mbi kordinimin e vetëdijshem
  akoma është e fortë dhe vjen në shprehje edhe në
  periudhen e tranzicionit. Kjo ide, ka për qellim
  që në mënyrë exante të dfinohet qëllimi. Kjo
  dukuri në literaturen profesionale dhe shkencore
  trajtohet si transformim sociologjik i
  socializmit

6

• Esenca e procesit të transicionit qëndron në
  kalimin nga eknomia komanuese në ekonominë e
  tregut. Kalimi në tregun integral si Komponentë
  themelore e ekonomisë së tregut nuk mundë të
  trajtohet si qeshtje e ndonjë zgjidhjeje të
  caktuar, por me parë trajtohet si qeshtje e
  mbijetesës. Truri i ekonomisë së tregut eshte
  tregu financiar.
• Tregu i punës veqmas, tregu i kapitalit në vendet
  postsocialiste, kërkon zbatimin e procesit të
  privatizimit dhe transformimin radikal të
  anatomisë dhe te fiziologjisë të modelit
  ekonomikë të socializmit, nepermjet të
  destruksionit rrënjësor të ketij modeli.
• Etika individualiste si parakusht i eknomisë së
  tregut në kuptimin psikologjikë i pergjigjet atij
  fenomeni i cili ne literaturë është i njohur me
  emrin focus i mbrendshem i kontrollit .

7

• Së treti - si një ndër vlerat e ekonomisë së
  tregut konsiderohet raport i individëve dhe
  shoqërisë ndaj pronës private, proceset e
  provatizimit dhe vendosjes së të drejtave mbi
  pronën private, kontraktimi i lire nëpërmjet të
  të cilit garantohet prona private.
• Së katërti - dallimet në procesin e shpërndarjes
  konsiderohen si vlerë e ekonomisë së tregut.
  Sendërtimi sistematik i parimeve te ekonomisë së
  tregut që nga fillimi i viteve 90-ta të këtij
  shekulli është përcjellur me zvogëlimin
  sistematik të tendencave egavitare në vetëdijen e
  njerezve dhe me parimin gjithnje e më të madh të
  dalimeve në fushen e shperndarjes midis anëtarëve
  të shoqërisë.
• Së pesti - pranimi i rrezikut d.m.th të një
  pasigurie për sa i përket ardhmerisë ekonomike
  gjithashtu trajtohet si vlerë e ekonomisë së
  tregut.

8

• Së gjashti konkurrenca e tregut gjithashtu
  konsiderohet si një ndër vlerat, respekstivisht
  komponentet qenësore të ekonomisë së tregut.
• Nga kjo rrjedh se koordinimi spontan i tregut
  konsiderohet si parim ekonomik. Ky parim para së
  gjithash mbështetet në individin e lirë dhe
  interesat e tij. Si bazë e lirisë individuale
  dhe i parimit të koordinimit spontan,
  konsiderohet prona private mbi mjetet e
  prodhimit.
• Me fjalë të tjera prona private sendërton dhe
  jetëson mekanizmat e këmbimit te lire, d.m.th
  senërton ambientin integral, mundë të ilistrohet
  në bazë të rrjedhës makroekonomike të mjeteve
  monetare nëpërmjet të kater sektorëve, siq janë?
• Popullsia,
• Ndërmarrjet,
• Ndërmjetsuesit financiar dhe
• Shteti.

9
Fig. 1. Rrjedhat e mjeteve monetare ne
modelin e rrjetit integral
10
Procesi i transicionit në kuadrin e vet ngërthen
tri faza, te cialt në mënyrë të përpiktë mund të
ilustrohen në bazë të fig. 2.
11

• Faza e parë paraqet fazën e zbatimit të
  formulës ekonomike, e cila në tërësi respekton
  aksiomat e konceptit të modelit të tregut
  integral dhe përparësitë e konkurrencës të një
  vendi të caktuar.
• Lidhur me definimin e formules ekonomike në
  teorin dhe praktiken ekonomike ekzistojn disa
  koncepcione.
• Koncepcionet Monetariste, Neoklasike dhe
  Neoliberale, tërësisht e apsolutizojnë rolin e
  tregut dhe mendojnë që roli I shtetit duhet të
  reduktohet vetëm me eliminimin e qrregullt
  financiar nëpërmjet të kontrollit të rrept të
  kerkesës agregate.

12

• Ky veprim kërkon zbatimin e një politike
  restriktive monetare, e cila ka për qëllim
  eliminimin e rrezikut që rrjedh nga shuma e
  pakontrolluar e parasë në qarkullim.
• Mirëpo në teorinë ekonomike është I njohur
  fakti se oferta agregate (AQ) shpien deri te
  formimi I nje pozite te re ekuilibruese (E1), e
  cila ka si pasojë të veten rënien e dukshme të
  prodhimit dhe zvogëlimin e padukshem të
  inflacionit.

13
Kjo tendencë mund të paraqitet nëpërmes të
grafikonit te dhënë në fig.3.
14
Përvoja e vendeve me ekonomi të zhvilluar të
tregut tregon se aplikimi i theksuar i politikes
restiktive monetare patjeter shpie deri te renia
e prodhimit, ndresa në të njejten kohë nuk shpie
deri te frenimi i inflacionit.Kjo tendenc mund
të paraqitet nëpërmjet të këtij grafikoni
(fig.4.)
15

• Nga ky grafikon rrjedh se lëvizja e lakores së
  prodhimit potencial (PP) në të majtë shpien deri
  te vendosja e një pike të re ekuilibruese (E1),
  e cila i përgjigjet nivelit të rritur të qmimeve
  P1 , zvogëlimit të kërkeses agregate (KA), e
  cila nga ana e vet shpie deri te rënia e vëllimit
  të prodhimit.
• Sipas mendimit të një numri të madhë të
  ekonomistëve, aplikimi I koncepteve monetariste,
  neoklasike dhe neoliberale edhe pse shpien deri
  te demontimi I mënyres socialiste të prodhimit,
  prap se prap ne afat të shkurter dhe ne afat te
  mesem negativisht ndikojnë në treguesit themelor
  të zhvillimit ekonomik, siq janë Dinamika e
  prodhimit, Inflacioni, Standarti jetësor.

16

• Sipas koncepcionit të neoklasikëve, deficiti i
  kërkesës agregate paraqitet si problem kyç dhe
  shkak kryesor i të ashtuquajturës rënie e
  transformacionit në ekonminë e vendeve
  postsocialiste.
• Pra këto vende angazhohen për stimulimin e
  kërkeses agregate.
• Stimulimi i kerkeses duhet të realizohet
  nëpërmjet masave të politikës fiskale,por
  ndonjëher edhe nëpërmjet të politikës monetare.

17

• Faza e dytë paraqet fazën e elsploatimit të
  formulës ekonomike. Kjo fazë ka të bëjë me
  procesin e qeverisjes gjatë ndryshimeve
  institucionale dhe sendërtimit të rregullativës
  të infrastrukturës.
• Gjatë zbatimit të kësaj faze, si kërkes
  immediate paraqitet sendërtimi i institucioneve
  efikase të prones, tregut dhe të prestrukturimit
  te ndërrmarrjeve,të cilat mundësojnë alokacionin
  racional të resurseve dhe të një afarizmi efikas.
• Në këtë fazë në mënyrë të theksuar vie në
  shprehje koncepcioni Neoinstitucional i procesit
  të transicionit sepse nëpërmjet të sendertimit të
  institucioneve pronësore dhe të institucioneve të
  tregut arrihet një alokacion racional i resurseve
  ekonomike dhe një afarizëm efikas në vendet
  postsocialiste.

18

• Teoria e drejtës mbi pronën (si pjes përbërse e
  koncepcionit Neoinstitucional ) konsiderohet si
  bazë solide për sendërtimin e modeleve konkrete
  të privatizimit.
• Teoria e drejtes mbi pronën në mënyrë
  maksimale I respekton të gjitha specifikat e
  mjediseve të ndryshme institucionale.
• Koncepcioni i Neoinstitucionalizmit përpos dy
  grupeve të kufizimeve
• - Të modelit Neoklasik të zhvillimit
• - Kufizimeve fizike ( Resurset dhe Dituria )
• në kuadrin e vet përfshin edhe grupin e tretë
  të kufizimeve të cilin e provokon struktura
  institucionale e shoqërisë.

19

• Dominimi I formave të rikombinuara të pronës
• Shitja formale e të drejtes mbi pronen,
• Format e ndryshme sociopatologjike të
  privatizimit,
• Privatizimi i pavend,
• Privatizimi i cili nuk mbështetet në parimet e
  tregut,
• Privatizimi spekulativ joligjor.

20

• Faza e katërt kjo fazë ka të bëjë me
  sinkronizimin e politikës ekonomike dhe të
  sistemit të ligjeve në periudhën e tranzicionit.
• Sendërtimi i tregut integral është I mundur
  edhe në ato raste kur ekzistojnë dy sektorë
  ekonomik, të cilët realizojnë aktivitetin e tyre
  ekonomik në rrethana të ndryshme fiskale dhe
  monetare.
• Sektorin e parë e përbëjnë Ndërrmarrjet të
  cilat nuk jane të transformuara, siç janë
• Ndërrmarrjet nga fusha e monopoleve natyrore,
  Shërbimeve komunale dhe
  Ndërrmarrjet kontraverse.

21

• Sektorin e dytë e përbëjn
  Ndërrmarrjet e Transformuara
• Nga këto fakte të cekura të procesit të
  transicionit rrjedh se në vendet postsocialiste
  në të njëjtën kohë duhet të zbatohen dy reforma
• Reforma kushtetuese dhe
• Reforma ekonomike
• Secila nga keto reforma përbëhet nga tri
  nivele
• Nga percaktimi i kornizës institucionale,
• Procesi politik respektivisht procesi ekonomik
  dhe
• Nga arritja ose mos arritja e rezultateve të
  parashtruara

22

1. Reforma Kushtetuese -- ka të bëjë me sendërtimin
   e bazës institucionale të të drejtave qytetare
   dhe të qeverisë parlamentare.
2. Reforma Ekonomike ka te bëjë me sendërtimin e
   niveleve të ndryshme të garantimit të drejtave të
   pronës, privatizimit, formimit të çmimeve,
   realizimit të fitimit të deshiruar dhe të rritjes
   së mirëqenies.

23

• Ekonomika e perudhës së transicionit

24

• Ekonomika e perudhës së transicionit
• Kjo periudhë nënkupton kalimin nga epoka e
  qytetërimit në shoqërinë e ardhshme , e cila
  trajtohet si shoqëri post-industriale ose shoqëri
  informative.
• Karakteristikat themelore të periudhës së
  transicionit mund të përmblidhen ne këto pika
  kryesore
• Së pari kjo periudhë realizohet në ekzistimin
  e dy mënyrave të prodhimit
• Mënyrës kapitaliste të prodhimit dhe
• Mënyrës etatiste të prodhimit.

25

• Së dyti realizohet në kushtet e një niveli të
  lartë të zhvillimit të forcave prodhuese
  revulucioni i tretë teknologjik dhe në hyrjen
  embrionale të revulucionit të katërt teknologjik.
• Së treti në vend të donominit të monizmit në
  fushën e motivimit afarist, pronës, klasës ejt.
• Duke u nisur nga këto karakteristika të periudhës
  së transicionit mund të përcaktohen edhe
  karakteristikat themelore të ekonomikës së
  transicionit të cilat mund të përmbledhen në keto
  pika

26

• Së pari mosekzistimi i ekonomikës së
  transicionit në kuptimin e plotë të fjalës.
• Së dyti karakteri alternativ i zhvillimit të
  ekonomikës së transicionit. Kjo karakterisrtikë
  rrjedh nga vetë natyra e ekonomikës kalimtare, në
  të cilën janë të ndërlidhur elemenntet e gjendjes
  së vjeter me elementet e gjendjes së re me
  llojllojshmerinë e faktorëve të cilët veprojnë në
  procesin e zhvillimit në këtë periudhë.

27

• Së treti paraqitja e dukurive dhe funksionimi i
  formave të ndryshme kalimtare eknomike.
• Në kuadër të kësaj karakteristike gjithashtu janë
  të gërshetuara elementet e gjendjes së vjeter dhe
  gjendjes së re.
• Për këtë arsye ligjet ekonomike në periudhen e
  transicionit formulohen nën ndikimin e dy
  faktorëve
• Në ndikimin e kalueshmërisë d.m.th inertitetit të
  procesit të riprodhimit të bazuar në kushtet e
  meparshme dhe
• Në ndikimin e domosdoshmërisë së zhvillimit të
  formave dhe marrëdhënieve të reja.

28

• Së katërti jostabiliteti I ekonomikës së
  transicionit. Ky fenomen i ka karakteristikat e
  veta specifike si në sistemet normale ashtu edhe
  në periudhen e transicionit. Në ekonominë e
  transicionit ruajtja e jostabilitetit ka për
  qëllim kalimin gradual nga sistemi egzistues
  ekonomik ne sistemin e ri ekonomik.
• Së pesti ekonomika e transicionit
  karakterizohet nga një numer i madh i
  kunderthënieve, të cilat shprehen jo vetëm
  nëpërmjet mosfunksionimit normal të sistemit, por
  edhe si kundërthënie të zhvillimit.

29

• Së gjashti ekzistimi i specifikave të pronës,
  në këtë periudhë, gjithashtu konsiderohet si
  karakteristikë e ekonomikës së transicionit. Këto
  specifika mund të permbledhen në këto pika
• Marrëdhëniet në prodhimin dhe të drejtat kanë
  karakter kalimtar
• Në periudhën e transicionit të drejtat mbi pronën
  ose janë të specifikuara mirë ose nuk janë të
  specifikuara gjegjësisht të qarta
• Në periudhën e transicionit gjeneza e
  marrëdhënieve të reja dhe e të drejtave mbi
  pronën në ekonomi zbatohen në kushte të ruajtjes
  së inertitetit në sferen ekonomike,
  institucionale dhe juridike.

30

• Domosdoshmëria objektive e disa ndryshimeve të
  caktuara cilësore në përmbajtjen e strukturës,
  formave dhe të së drejtës mbi pronën përkufizojnë
  domosdoshmërinë jo vetëm të përmirësimit të
  cilësisë së formës, por edhe të zgjedhjes së
  marrëdhënieve pronësore tjetersimit byrokratik
  të punëtorëve nga mjetet e prodhimit dhe
  produkteve të punës
• Si karakterisitkë specifike e pronës në
  ekonomikën e transicionit konsiderohet ekzistimi
  i ndryshimeve cilësore dhe principiele në kuadrin
  e marrëdhëdhënieve pronësore dhe në mosdefinimin
  e të drejtave të saja kushtëzon rolin më të
  theksuar të faktorëve institucional në dinamikën
  dhe përmbajtjen e pronën në këtë periudhë se sa
  në ekonomitë stabile.

31

• Së shtati kjo karakteristikë ka të bëjë me
  karakterin klasor të shtresave sociale të
  shoqërisë në këtë periudhë, I cili karakter
  rrjedh nga ndryshimet e bëra në modelin e pronës.