INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek

1
INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJJerzy Wilkin i
Dominika Milczarek

• Wyklad 7 i 8
• Prawa wlasnosci i ich znaczenie w gospodarce

2
PROBLEMY ZWIAZANE Z PRAWAMI WLASNOSCI

• Przyklady
• Na lace w Wyoming urodzil sie mul. Do kogo
  nalezy? Do wlasciciela matki mula? Do wlasciciela
  ziemi, na której sie urodzil? Do tartaku, który
  dzierzawi ziemie od wlasciciela? (Cooter i Ulen
  2000).
• Zaklady Farmutil (bylego) senatora Henryka
  Stoklosy zatruwajace powietrze mieszkancom
  Smilowa.
• Dom przy ulicy Powstanców Slaskich w Warszawie
  utrudniajacy poszerzenie drogi.

3
PRAWA WLASNOSCI

• Wazne pytania
• Jakie rzeczy (uprawnienia) moga byc posiadane
  prywatnie, a jakie nie?
• Jak ustanawiane i okreslane sa prawa wlasnosci?
• Co wlasciciel moze uczynic z przedmiotem
  wlasnosci?
• Jak chronione sa i egzekwowane prawa wlasnosci?

4
PRAWA WLASNOSCI

• Prawa wlasnosci sa rodzajem stosunków
  spolecznych.
• Prawa wlasnosci sa relacjami pomiedzy ludzmi,
  które wynikaja z ograniczonosci zasobów i
  mozliwosci róznego ich wykorzystania.
• Prawa wlasnosci dotycza nie stosunku czlowieka
  do rzeczy lecz stosunku miedzy ludzmi (Iwanek i
  Wilkin 1997)
• Prawa wlasnosci odnosza sie zarówno do zasobów
  produkcyjnych, jak i do praw obywatelskich.

5
PRAWA WLASNOSCI

• Moje prawo glosu w róznych sprawach i prawo
  wyborcze sa moimi prawami wlasnosci poniewaz
  okreslaja one relacje miedzy mna a innymi ludzmi.
  Innymi slowy, definicja praw wlasnosci odnosi sie
  do wszystkich praw jednostki w stosunku do innych
  ludzi. (Pejovich 1990).

6
PRAWA WLASNOSCI

• Czasem stosowane rozróznienie na
• Prawa wlasnosci (property laws) o wezszym
  znaczeniu i konotacji legalistycznej,
• Uprawnienia wlasnosciowe (property rights) nie
  tylko sankcjonowane przez prawo.

7
PRAWA WLASNOSCI

• Elementy prawa wlasnosci (uprawnienia tworzace
  prawo wlasnosci)
• Prawo uzycia (wykorzystania) przedmiotu wlasnosci
  usus
• Prawo przejecia korzysci z wykorzystania
  przedmiotu wlasnosci usus fructus
• Prawo zmiany formy i zawartosci przedmiotu
  wlasnosci abusus
• Prawo przekazania (transferu) wszystkich lub
  niektórych z w/w praw innym osobom na
  uzgodnionych warunkach (zwlaszcza cenowych).
• Ogólnie uprawnienie do korzystania z rzeczy oraz
  rozporzadzania rzecza.

8
PRAWA WLASNOSCI

• Prawo wlasnosci umozliwia korzystanie z
  przedmiotu i pobieranie pozytków, które to
  uprawnienia wlasciciel moze wykonywac z
  wylaczeniem innych osób, i które moga zostac
  przeniesione na inne osoby (Stroinski 2003).
• Wlasnosc, jako wiazka uprawnien wlasnosciowych.

9
EKONOMICZNA TEORIA WLASNOSCI

• Narzedzia ekonomicznej analizy wlasnosci
• Teoria przetargowa (bargaining theory of
  property)
• Teoria efektów zewnetrznych
• Teoria dóbr publicznych.

10
PRZETARGOWA TEORIA WLASNOSCI

• Przetargowa (transakcyjna) teoria wlasnosci
  oparta jest na teorii gier.
• Gry
• Kooperacyjne
• Na przyklad sprzedaz starego samochodu.
• Niekooperacyjne
• Na przyklad dylemat wieznia.

11
PRZETARGOWA TEORIA WLASNOSCI

• Korzysci z ustanowienia instytucji wlasnosci
  przejscie od gry niekooperacyjnej do gry
  kooperayjnej.
• Przyklad plemie wojowników i farmerów
• Sytuacja I walka o zbiory (gra niekooperacyjna)
• Sytuacja II podzial pracy i wymiana (gra
  kooperacyjna)

12
PRZETARGOWA TEORIA WLASNOSCI

• Sytuacja I walka o zbiory
• Plemie A (farmerzy) produkcja 150, kradziez 20
  (w sumie 120)
• Plemie B (wojownicy) produkcja 100, kradziez 50
  (w sumie 130).
• Produkcja laczna 250.

13
PRZETARGOWA TEORIA WLASNOSCI

• W sytuacji I brakuje instytucji, podzialu pracy i
  dobrowolnej wymiany.
• Oba plemiona musza pelnic jednoczesnie funkcje
  farmerów i wojowników.
• Dla uzyskania niezbednej do przezycia zywnosci
  musza czesc jej wytwarzac, a czesc zbierac
  (krasc) drugiemu plemieniu.
• Warunki zyciowe sa niepewne, niestabilne i
  niebezpieczne.
• W sumie laczna produkcja jest niska, wystarcza
  jedynie na przezycie i nie pozwala zgromadzic
  zadnej nadwyzki.

14
PRZETARGOWA TEORIA WLASNOSCI

• Sytuacja II podzial pracy i wymiana
• Plemie A (farmerzy) produkcja 160, nadwyzka 40
  (w sumie 120)
• Plemie B (wojownicy) produkcja 150, nadwyzka 20
  (w sumie 130).
• Produkcja laczna 310.
• Wielkosc nadwyzki 60. W tym
• 30 do podzialu,
• 30 dla utrzymania instytucji (panstwa).

15
PRZETARGOWA TEORIA WLASNOSCI

• W sytuacji II pojawia sie instytucja wlasnosci i
  ochrony praw wlasnosci.
• Oba plemiona zaprzestaja walki i koncentruja sie
  na produkcji zywnosci, co pozwala im osiagnac
  wieksza produktywnosc (specjalizacja, stabilnosc,
  itp.).
• Wzrasta ogólna produkcja i powstaje nadwyzka
  produkcji ponad niezbedne potrzeby (np. minimum
  egzystencji).

16
PRZETARGOWA TEORIA WLASNOSCI

• Czesc nadwyzki zostaje przeznaczona na oplacenie
  instytucji gwarantujacej wlasnosc i
  przestrzeganie regul (panstwo) i moze zostac
  uznana za koszty transakcyjne.
• Pozostala czesc jest dzielona miedzy oba plemiona.

17
PRAWA WLASNOSCI A EFEKTY ZEWNETRZNE

• Efekty zewnetrzne zwiazane z prawem wlasnosci
  ponoszenie kosztów dzialania wlasciciela przez
  inne osoby wbrew ich woli.
• Przyklady
• Glosne sluchanie muzyki,
• Nieudzielenie zezwolenia karetce pogotowia na
  przejechanie przez grunt wlasciciela.
• Dlatego przepisy prawa ograniczaja wlascicieli w
  wykonywaniu ich praw.

18
WLASNOSC A DOBRA PUBLICZNE

• Problem tzw. dóbr publicznych
• Varian Dobra publiczne sa przykladem
  szczególnego rodzaju efektów zewnetrznych
  konsumpcji, kazdy musi konsumowac te sama ilosc
  takiego dobra.
• Przyklad problem z osiagnieciem ugody przez
  palacza i osoby niepalace w przypadku dobrze
  zdefiniowanych praw wlasnosci.
• Które dobra powinny byc przedmiotem wlasnosci
  prywatnej, a które publicznej?
• Czy mozna dobra publiczne zamienic na prywatne?

19
WLASNOSC PRYWATNA I SPOLECZNA

• Zasadniczo dobra prywatne powinny byc
  przedmiotem wlasnosci prywatnej a dobra publiczne
  wlasnosci publicznej.
• Co jest zwiazane z postulatem efektywnosci.
• Nieefektywne alokacja w przypadku wlasnosci
  prywatnej dóbr publicznych oraz w przypadku
  wlasnosci publicznej dóbr prywatnych.
• Porównanie wlasnosci publicznej i prywatnej ze
  wzgledu na koszty zwiazane z wykonywaniem i
  ochrona tych praw
• Wysokosc kosztów powinna decydowac o rodzaju
  wlasnosci.

20
PRAWA WLASNOSCI A EFEKTYWNOSC ALOKACJI

• Teza
• Wlasciwie i precyzyjnie zdefiniowanie praw
  wlasnosci jest podstawa mechanizmu efektywnej
  alokacji i wykorzystania rzadkich zasobów.
• Efektywna alokacja prowadzi do maksymalizacji
  sumy uzytecznosci (satysfakcji, wartosci) dla
  uczestników wymiany rzadkich zasobów.

21
PRAWA WLASNOSCI A EFEKTYWNOSC ALOKACJI

• Przyklad
• Wazny mecz futbolowy wzbudza duze
  zainteresowanie,
• Bilety zostaly wyprzedane,
• Bill jest jedynym szczesciarzem, który nabyl
  bilet za 20,
• Bill jest bardzo zadowolony, gdyz gotów byl
  zaplacic za bilet nawet 30 (indywidualna
  uzytecznosc danego dobra),
• Sasiedzi Billa naleza do tej samej grupy
  zamoznosci, ale ich pragnienie obejrzenia meczu
  jest silniejsze,

22
PRAWA WLASNOSCI A EFEKTYWNOSC ALOKACJI

• Maksymalne ceny jakie moga dac za bilet sa
  nastepujace
• Bill (wlasciciel biletu) 30
• Sasiad 1 40
• Sasiad 2 50
• Sasiad 3 60
• Sasiad 4 70
• Zakladajac istnienie praw wlasnosci i swobody
  transakcji bilet moze byc kolejno sprzedawany ku
  satysfakcji wszystkich zainteresowanych.
• Ostatecznie znajdzie sie u tego, kto zaoferowal
  najwyzsza cene i kto przywiazuje do danego dobra
  najwyzsza wartosc.

(7010101010110)
23
PRAWA WLASNOSCI A EFEKTYWNOSC ALOKACJI

• Wszyscy uczestniczacy w transakcjach wyszli z
  nich z korzysciami.
• Swoboda kazdej osoby proponowania wyzszej lub
  nizszej ceny za dane dobro w zaleznosci od
  przypisywanej danemu dobru uzytecznosci
  (satysfakcji) jest sednem konkurencji cenowej.
• Prawo wlasnosci dostarcza bodzców do ulokowania
  dobra tam, gdzie przynosi ono najwyzsza wartosc.
• Mechanizm cenowy dziala najefektywniej tam, gdzie
  zagwarantowane sa prawa wlasnosci.

24
PRAWA WLASNOSCI A ZACHOWANIA EKONOMICZNE PODMIOTÓW

• Uwarunkowania funkcjonowania praw wlasnosci
• Wylacznosc wlasnosci,
• Mozliwosc swobodnego przekazywania
  (transferowania) wlasnosci,
• Konstytucyjne gwarancje wlasnosci.

25
PRAWA WLASNOSCI A ZACHOWANIA EKONOMICZNE PODMIOTÓW

• Z w/w uwarunkowaniami wlasnosci wiaza sie istotne
  bodzce
• Z prawa wylacznosci wynika bodziec do
  zastosowania przedmiotu wlasnosci, gdzie da nam
  ona najwieksza wartosc
• Z prawa transferowalnosci wynika bodziec do
  przesuniecia przedmiotów wlasnosci (zasobów) od
  mniej do bardziej produktywnych wlascicieli
• Konstytucyjne gwarancje wlasnosci rozdzielaja
  gromadzenie zasobów ekonomicznych (bogactwa) od
  gromadzenia wladzy politycznej.

26
PRAWA WLASNOSCI A WARTOSC TOWARU

• Zakres uprawnien wlasnosciowych a wartosc towaru.
• Przyklady
• Wartosc licencji radiowej (z prawem transferu lub
  nie),
• Wartosc ziemi rolniczej (z ograniczeniami
  wykorzystania lub nie).

27
OGRANICZENIA PRAW WLASNOSCI I ICH SKUTKI

• Rezydualnosc uprawnien wlasnosciowych dobro
  bedace przedmiotem wlasnosci nie moze byc uzywane
  do fizycznego szkodzenia innym podmiotom.
• Kontrola cen i handlu
• Pulapy cenowe (np. czynszu, energii, itp.)
• Kupony, talony, bony
• Ograniczenia wiekowe lub czasowe (np. przy
  sprzedazy alkoholu).

28
OGRANICZENIA PRAW WLASNOSCI I ICH SKUTKI

• Przyklad - skutki kontroli czynszów w niektórych
  miastach amerykanskich
• Ograniczenie budownictwa,
• Obnizka standardu mieszkan,
• Wzrost kryteriów pozaekonomicznych (np.
  rasowych).
• Budownictwo komunalne versus doplaty do czynszów
  rynkowych dla osób najubozszych (ocena skutków
  obu form wspierania mieszkalnictwa dla ubogich).

29
TRUDNOSCI ZDEFINIOWANIA PRAW WLASNOSCI

• Trudnosci zdefiniowania praw wlasnosci w
  niektórych przypadkach
• Orbity satelitarne,
• Ryby i surowce w otwartych morzach i oceanach,
• Kopaliny na Antarktydzie.

30
PRAWA WLASNOSCI AKOSZTY TRANSAKCJI

• Im wyzsze sa koszty definiowania i egzekwowania
  uprawnien wlasnosciowych, tym mniej pelne beda
  uprawnienia wlasnosciowe.
• W skrajnym przypadku oplaca sie pozostawic
  uprawnienia wlasnosciowe jako calkowicie
  niechronione.
• Licza sie nie tylko same koszty transakcji, ale
  ich relacja do wartosci zasobów.
• Tam, gdzie wartosc zasobu jest niska w stosunku
  do potencjalnych kosztów transakcji zwiazanych z
  danym zasobem, prawa wlasnosci do danego zasobu
  beda slabe (ograniczone).

31
PRAWA WLASNOSCI AKOSZTY TRANSAKCJI

• Przy zerowych kosztach transakcji zasoby trafiaja
  do najbardziej efektywnych zastosowan niezaleznie
  od swoich pierwotnych lokacji (twierdzenie
  Coasea)
• Przyklad sasiedzkiego sporu o miedze
• Brak zaufania, spadkobiercy, brak jasnych
  przepisów prawa (np. roszczenia osób trzecich)

32
EKONOMICZNA TEORIA WLASNOSCI

• Nieporozumienia i niepowodzenia w nawiazywaniu
  kooperacji pociagaja duze koszty i powinny byc
  minimalizowane.
• Jednym z najwazniejszych zadan ekonomicznej
  teorii wlasnosci jest identyfikacja przeszkód i
  pokazywanie sposobów w jaki reguly prawne moga
  przyczynic sie do przezwyciezenia owych
  przeszkód.
• Prawo wlasnosci (property law) umozliwia, ulatwia
  osiaganie porozumien prywatnych, zmniejszajac
  koszty transakcji.

33
EKONOMICZNA TEORIA WLASNOSCI

• Normatywny teoremat Hobbesa Ustanawiaj prawo w
  taki sposób, aby minimalizowac szkody jakie niosa
  niepowodzenia porozumien prywatnych.
• Normatywny teoremat Coasea Ksztaltuj prawo w
  taki sposób, aby usunac przeszkody w osiaganiu
  porozumien prywatnych.
• Podstawowym problemem jest wiec czy i jak prawo
  wlasnosci (instytucja prawa wlasnosci) ulatwia
  (naoliwia) transfer zasobów i zawieranie
  prywatnych transakcji.

34
PRAWA WLASNOSCI AKOSZTY TRANSAKCJI

• Uprawnienia wlasnosciowe uporzadkowane (wylaczne,
  prywatne),
• Uprawnienia nieuporzadkowane (niezorganizowane,
  wlasnosc wspólna).

35
UJECIE EKONOMII NEOKLASYCZNEJ I MARKSISTOWSKIEJ

• Koncepcja wartosci w ujeciu ekonomii
  neoklasycznej i marksistowskiej
• Subiektywna i obiektywna (oparta na pracy) teoria
  wartosci.
• Czy mozna zastosowac obiektywna (marksistowska)
  teorie wartosci do przykladu z biletem lub do
  ustalania cen na stroje Diora?

36
UJECIE EKONOMII MARKSISTOWSKIEJ

• U Marksa stosunki wlasnosci element szerszej
  kategorii stosunków produkcji (charakterystycznych
  dla sposobów produkcji wspólnoty pierwotnej,
  niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu i
  socjalizmu).
• Zmiany stosunków wlasnosci nastepuja jako
  konsekwencja ciaglego rozwoju sil wytwórczych
  (glównie techniki produkcji) i dokonuja sie jako
  przewroty spoleczne.

37
UJECIE EKONOMII MARKSISTOWSKIEJ

• Prywatna wlasnosc kapitalistyczna szybko wykazala
  granice swoich mozliwosci i doprowadzila do
  koniecznosci zastapienia przez wlasnosc
  socjalistyczna.
• Oderwanie pracy od wlasnosci w kapitalizmie.
• Wlasnosc socjalistyczna miala zniesc bariery
  rozwoju sil wytwórczych oraz zniesc alienacje
  ludzi.
• Praca jest tym co rózni czlowieka od swiata
  zwierzat.

38
PRAWA WLASNOSCI A ZACHOWANIA EKONOMICZNE PODMIOTÓW

• Wladza polityczna i wlasnosc w socjalizmie i
  kapitalizmie.
• Wzgledna autonomia gospodarki od sfery polityk
  jako jedna z najwazniejszych przeslanek dobrobytu
  Zachodu (Rosenberg i Birdzell Historia
  kapitalizmu).
• Wniosek Wlasciwe i precyzyjne zdefiniowanie praw
  wlasnosci jest podstawa mechanizmu efektywnej
  alokacji i wykorzystania rzadkich zasobów.

39
PRAWA WLASNOSCI A EFEKTYWNOSC FUNKCJONOWANIA
GOSPODARKI

• Wybrane badania empiryczne w swietle raportu
  Banku Swiatowego
• Panstwowa wlasnosc prasy i innych srodków
  masowego przekazu niekorzystnie wplywa na jakosc
  rzadzenia (Efektywnosc rzadzenia zmniejsza sie
  wraz ze wzrostem udzialu wlasnosci prywatnej na
  rynku prasy)
• Niezaleznosc sedziów korzystnie wplywa na
  egzekwowanie praw wlasnosci
• Rozmiary szarej strefy rosna wraz ze zwiekszaniem
  liczby decyzji i zlozonoscia procedur zwiazanych
  z zakladaniem firmy

40
PRAWA WLASNOSCI A EFEKTYWNOSC FUNKCJONOWANIA
GOSPODARKI

• Wybrane badania empiryczne w swietle raportu
  Banku Swiatowego (cd.)
• Zlozonosc procedur w tym zakresie sprzyja
  rozwojowi korupcji
• Kraje wyzej rozwiniete maja lepsza ochrone
  patentów
• Poprawie jakosci instytucji, w tym przestrzegania
  prawa, sprzyja wieksza otwartosc gospodarki
• Otwartosc gospodarki wplywa tez korzystnie na
  efektywnosc rzadzenia.

41
PRAWA WLASNOSCI A WOLNOSC

• Kolejne wazne zagadnienia
• Czy posiadanie daje wolnosc?
• Wlasnosc jest niekiedy definiowana w kategoriach
  wolnosci.
• Czym rózni sie posiadanie rzeczy od posiadania
  wolnosci religijnej czy wolnosci slowa?
• Dlaczego ten drugi rodzaj wolnosci jest dzielony
  bardziej sprawiedliwie (równo?) niz ten pierwszy?

42
UMOWA SPOLECZNA A WLASNOSC

• John Locke (XVII wiek) prawo do wlasnosci
  prywatnej jest jednym z naturalnych praw
  czlowieka obok prawa do wolnosci i prawa do
  zycia. J. Locke nawiazywal do teologicznych
  podstaw praw naturalnych (prawo do zawlaszczania
  dóbr zewnetrznych przez prace).
• Hugo Grocjusz prawo wlasnosci jako prawo
  naturalne istnialoby nawet wtedy, gdyby Bóg nie
  istnial (wynika ono z racjonalnosci czlowieka).

43
UMOWA SPOLECZNA A WLASNOSC

• Juz w pierwszych konstytucjach (np.
  amerykanskiej) prawo do wlasnosci traktowano jako
  uprawnienie, które przyslugiwalo czlowiekowi juz
  w stanie natury i które nie powinno byc naruszane
  przez panstwo.
• Prawo do wlasnosci prywatnej jest gwarantowane
  przez wszystkie wspólczesne konstytucje panstw
  kapitalistycznych.

44
UMOWA SPOLECZNA A WLASNOSC

• W koncepcjach socjalistycznych, np. Proudhona,
  panstwo powinno przydzielac kazdemu obywatelowi
  jakas czastke wlasnosci. Utrzymanie tak pojetej
  równosci musi odwolywac sie do przymusu.
• Robert Nozick Prawo do wlasnosci prywatnej jest
  podstawa umozliwiajaca swobode dzialania
  jednostki. Wladza panstwowa nie powinna ingerowac
  w spontanicznie tworzacy sie w spoleczenstwie
  porzadek gospodarczy.

45
UMOWA SPOLECZNA A WLASNOSC

• John Rawls i James Buchanan w okreslaniu
  znaczenia wlasnosci prywatnej nie odwoluja sie do
  praw naturalnych lecz do umowy spolecznej.
• Wedlug Rawlsa
• Wlasnosc prywatna jest jednym z kilku
  podstawowych praw jednostki wynikajacej z zasady
  sprawiedliwosci, która ma swe korzenie w umowie
  spolecznej.
• Prawo do wlasnosci wynika z pierwszej zasady
  sprawiedliwosci z zasady równej wolnosci dla
  wszystkich.
• Niedopuszczalne jest ograniczanie wolnosci
  politycznej jednostki w imie efektywnosci
  ekonomicznej.
• Wybór okreslonych praw i zasad umowy spolecznej
  wynika z racjonalnosci czlowieka.

46
UMOWA SPOLECZNA A WLASNOSC

• J. Buchanan prawo wlasnosci, jako prawo
  jednostki, wynika z umowy spolecznej i jest
  zapisane w konstytucji.
• Powolywanie sie na prawo naturalne w tym
  wzgledzie jest anachronizmem.
• Prawo wlasnosci ma podstawowe znaczenie nie tylko
  dla wolnosci jednostki, ale tez dla efektywnosci
  gospodarowania.
• Paradoksem socjalizmu bylo to, ze odwolujac sie
  do potrzeby poprawy efektywnosci i ograniczenia
  wlasnosci prywatnej doprowadzono zarówno do
  ograniczenia wolnosci, jak i do niesprawnej i
  nieefektywnej gospodarki.

47
UMOWA SPOLECZNA A WLASNOSC

• W wyniku umowy spolecznej jednostki konstruuja
  prawa na wzór praw naturalnych.
• Od czasów Lockea do wspólczesnosci zakres
  podstawowych praw czlowieka nie ulegl zmianom
• Naleza do nich prawo do zycia, wolnosci i
  wlasnosci.

48
PODSTAWOWE WNIOSKI

• Wlasnosc jest instytucja. Przez
  przyporzadkowywanie rzeczy czy zasobów ludziom
  daje im panowanie nad tymi rzeczami i ulatwia
  efektywne wykorzystanie przedmiotów wlasnosci.
• Ekonomiczna teoria wlasnosci rozwaza jak
• Wlasnosc moze byc ustanowiona tak, aby
  umozliwiala prywatne transakcje,
• Gdzie wlasnosc moze miec charakter prywatny a
  gdzie publiczny,
• Powstaja efekty zewnetrzne (prywatne wlasnosc
  jednych osób nie moze naruszac wlasnosci innych
  osób).

49
PODSTAWOWE WNIOSKI

1. Celem prawa wlasnosci jest zmniejszanie barier i
   przeszkód dla dobrowolnej, prywatnej wymiany.
2. Prawo wlasnosci ma duze znaczenie w zmniejszaniu
   kosztów transakcji.