DUYUM

1
DUYUM ALGIOrada olmayi saglayan bilissel
islevler

• Prof Dr Süheyla ÜNAL

2
Duyum

• Çevremizdeki enerji degisikliklerinin yani
  uyaranlarin sinir akimi haline dönüstürülerek
  beynimize ulastirilmasina duyum denir
• Duyu organlarimizda belirli bir enerji türüne
  duyarli olan reseptörler araciligi ile kaydedilen
  uyaranlar lifler yoluyla nöron adi verilen sinir
  hücresine aktarilirlar

3
transdüksiyon
Periferik SS
reseptör
SSS
Uyaran
Örn.Görme photonphotoreceptorother retinal
neurons optic nerve/chiasm/tractlateral
geniculate nucleus optic radiationsprimary
visual cortex
4
Duyunun algiya dönüstürülmesi

• Nöronlar kendilerine aktarilan uyariyi aksiyon
  potansiyeline dönüstürerek, paralel yollar
  araciligi ile birincil duyusal kortekse iletirler
  
• Her baglanti sadece bir duyu modalitesi tasir
• Her duyusal modalite farkli bir nöral sistem
  araciligi ile birincil kaynagindan sirasiyla
  spinal kord, beyin sapi, talamus ve serebral
  kortekse ulastirilir

5
Duyunun algiya dönüstürülmesi

• Unimodal alanlar multimodal duyusal baglanti
  alanlarina projekte olur. Burada birden fazla
  duyu modalitesi birlestirilir.
• Görmede hareket, derinlik, sekil ve renk gibi
  birbirinden bagimsiz degiskenler tek bir algida
  birlestirilir

6
Duyunun algiya dönüstürülmesi

• Uyaranlarin farkina varmamizi saglayan primer
  duyu korteksleri ve asosiyasyon korteksleri
  amigdala, hipokampus gibi limbik bölgeler ve ön
  insula, ön singulat, mediyal prefrontal gibi
  paralimbik bölgelerle iliski içerisindedir

7
Duyunun algiya dönüstürülmesi

• Amigdala içerden ve disardan gelen uyarilarin
  duygusal ve motivasyonel yükünü belirlemekte ve
  degerlendirmektedir
• Hipokampus bu degerlendirme sürecinde daha çok
  baglamdan sorumludur
• Degerlendirme hiyerarsisinde daha üst seviyede
  mediyal ve orbital prefrontal bölgeleri, ön
  singulati içeren paralimbik korteks yer alir. Bu
  bölgeler duygusal tepki verebilme becerisini
  düzenlemektedirler.

8
Duyunun algiya dönüstürülmesi

• Bu degerlendirme bölgelerinden gelen bilgi
  ventral striatumda bir araya gelmekte ve buradan
  talamus araciligi ile tekrar kortekse, ilgili
  asosiyasyon bölgelerine gönderilmekte, ayrica
  dorsal bazal ganglionlar da bu süreci kontrol
  ederek talamus araciligiyla davranisi
  etkilemektedir (Rolls 1994)

9
Bilgi Isleme Süreci

OUTPUT/ACTION
INPUT
Perception/interpretation
Motor Control
ATTENTION
Visual
Auditory
Proprio
Hands
Eyes
Articulation
Eyes
Ears
Effectors
Feet
Head
10
Gestalt psikolojisine göre algi

• Beyin duyumlari geçmis yasantilarin isiginda ve
  sinir aglarinin düzenleyici mekanizmalari (seçme,
  çarpitma, bosluklari doldurma gibi)
  dogrultusunda organize ederek dünya hakkinda bazi
  varsayimlar gelistirir
• Bu varsayimlar arasinda en olasi tanim için
  maksimum olasilik ilkesine göre karar verir

11
Gestalt psikolojisine göre algi

• Beyin en olasi tanim için görüntü parçaciklarini
  iyi bir sekil olusturacak sekilde bazi ilkeler
  dogrultusunda düzenler.
• Bu görüse göre bütün kendisini olusturan
  parçalardan daha öte bir seydir
• Gördügümüz sey, nesnenin özelliklerinden çok,
  duyumlarin beyin tarafindan düzenlenmesidir

12

• Görmek, düsünmektir.
• S.Dali
• Algi... daima bir tasarimdir.
• John Hartley

13
Algi

• Algilarimiz çevremizdeki dünyanin birebir kopyasi
  degildir
• Zihnimizde yeni bir dünya kurariz
• Beyin temsilciler araciligi iç dünyayi
  olustururken, bazi kurallar kullanir

14
Kurallar

• Gestalt kurallari
• Nesne, derinlik ve hareket algisi ilkeleri
• Siniflandirma ilkeleri
• Bottom-up ve top-down islemleme
• Mental temsilciler
• Varsayimlar/ Illuzyon baglantilari

15
Gestalt kurallari

• Sekil- Zemin
• Devamlilik
• Tamamlama
• Yakinlik
• Benzerlik
• Simetri
• Küçüklük
• Çevrelenme
• Anlamli sekil

16
Sekil-Zemin iliskisi

• Algilayanin dikkatini yönelttigi alana göre
  sekil- zemin hizla yer degistirebilir
• Bir uyarana dikkatimizi yönelttigimizde digerleri
  gürültü haline geçer

17
Optik akis
18
(No Transcript)
19
Bottom-up islemleme

• Duyusal reseptörlerden gelen uyaranlardan
  nesnenin sekli, yönelimi, boyutu ve hareketinin
  yönü, sekil-zemin arasindaki farkliligi gibi
  bilgilerin hizla ve kabaca taranmasidir
• Asagidan yukariya dogru gerçeklesir
• Sekil-zemin arasindaki farkliliklari belirlemek
  için görsel alginin parçalarini gruplandirmaya
  çalisir.

20
Uyari Tarama Kurami

• Duyarlilik uyariyi saptama yetisi
• Tepki verme kriteri Iç dünyamizin uyariya tepki
  verme durumu
• Esik uyaranlar Uyaranin algilanmasi için
  ulasmasi gereken siddet
• Uyaranlarin algilanma tarzlari
• Hit uyaranin dogru olarak algilanmasi
• Yanlis alarm Olmayan bir uyaranin algilanmasi
  
• Kayip Uyaran oldugu halde tepki verilmemesi

21
Top-down islemleme

• Parçalarin gruplanmasini takiben dikkat süreci
  devreye girer ve nesnenin farkli özelliklerini
  saptamaya yönlenir
• Yüksek düzey bilissel süreçlerdir
• Bilgi ve beklenti gibi psikolojik faktörlerden
  etkilenir

22
Alginin özellikleri

• Seçicilik
• Degismezlik
• Örgütlenme
• Derinlik

23
Algida degismezlik

• Sekil degismezligi
• Büyüklük degismezligi
• Renk degismezligi
• Parlaklik degismezligi

24
Algisal Örgütlenme

• Duyu organlarimiza gelen uyaranlari tek tek
  degil, anlamli iliskiler bütünü içinde algilariz.
• Sekil-zemin algisi
• Gruplama
• Tamamlama

25
Algida seçicilikDikkat

• Hedefe fiksasyonun aktif kontrolü hedef görev
  arasina giren göz hareketlerinin baskilanmasi
• Hedef uyaranin seçilmesi- posterior parietal
  korteks ve V4
• Superior kollikulusun hedefte olmayan uyaranlara
  refleksif sakkadlarinin inhibisyonu ile

26
Dikkati belirleyen etkenler

• Uyaranin yapisina iliskin etkenler
• Siddet ve büyüklük
• Kontrast (zitlik)
• Hareket
• Tekrar
• Gariplik ve yenilik

• Algilayan bireyin özelliklerine iliskin etkenler
• Ihtiyaçlar
• Beklentiler
• Ilgiler
• Ögrenme

27
Algi

• Normal isleyen beyinde, iç ve dis uyaranlar
  çesitli beyin bölgelerinde degerlendirilir ve bu
  degerlendirmeler ventral striatuma ulasir
• Belli bir davranisin seçilmesi planlanmasi,
  baslatilmasi veya önlenmesinde ve hedefe yönelik
  etkinlik için uyumlu bir isleyisi saglar

28
Algi

• Bu dengenin bozulmasi hem girdilerin anormal
  görüntülerinin ortaya çikmasina neden olabilir
  hem de davranisin düzeninin, ahenginin
  bozulmasina yol açar

29
Gerçek
Uyaran temelli
Gerçek
Gerçekçi
Zihinde yapilanma
Zihinsel temsilciler
Gerçekdisilik
Gerçekdisi
Fantazi
Görünüm
30
Karar verme

• Bellek ve imajinasyon, yaraticilik, edinilmis
  bilgiler, sonuçlar, duyumlar ve gerçekler yeni
  çözümler üretmek üzere karar verme süreçlerinde
  birlikte çalisirlar

31
Kavramsal katmanlar
Gerçek uyaranin taranmasi
Diger uyaranlarin taranmasi
Imaj uyaranlarinin taranmasi
Algisal katmanlar
32
Algi ve imajinasyon

• Algi- bottom up
• Retina ? LGN (Talamus) ? V1 ? V2 ? V4 ? IT ? ? ?
  ? ? ? Frontal korteks

• Imajinasyon- Top-down
• Frontal korteks ? ? ? ? ? ? IT ? V4 ? V2 ? V1.

33
Effects of imagery in areas specializedfor
high-level object recognition
single-subject, non-averaged fMRI signal
(OCraven Kanwisher
34
Imajinasyon

• Duyum olmaksizin mental imaj ve kavramlarin
  aktivasyonu
• Sorun ve güçlüklerle yüzlesme ve sorun çözme
  becerisi saglar
• Yaraticilik sürecini getirir
• Mental gücümüzü olusturur

35
GÖRSEL ALGI-KOMPUTASYON KURAMI (Sekil tanima)
PRIMARY PROCESSING
SECONDARY PROCESSING -
RECOGNITION Visual
Stimuli
Descendant processing
Primary sketch
2.5 D sketch
3D Representation
texture movement color distance
position gestalt
geons
depth form
principles segmentation
Processing modules
36
Algi bozukluklari

• Gerçeklik hakkinda uygun olmayan çikarimlarda
  bulunma
• Çevresel uyaranlarin degerlendirilmesinde
  yetersizlik
• Duyusal bilginin yanlis yorumlanmasi
• Bilissel ve sosyal ipuçlarinin yanlis
  yorumlanmasi
• Dis uyaran yoklugunda iç temsilcilerin
  aktivasyonu
• Varsanilar

37
Algi çarpitmalari

• Illuzyon
• Bütünlestirememe
• Derealizasyon
• Depersonalizasyon
• Makroskopi
• Mikroskopi

38
Yanilsama
39
Yanilsama
40
Varsanilarin gelisimi

• Limbik degerlendirme bölgelerinden ventral
  striatuma gelen girdilerin düzenlenmesinde
  bozulma olmasiyla ortaya çikmaktadir.
• Sizofrenideki varsanilar, iki tarafli olarak
  unimodal, heteromodal asosiyasyon kortekslerinin,
  singulat ve parahipokampal bölgeler gibi
  paralimbik yapilarin, hipokampus ve amigdala gibi
  limbik yapilarin, ventral striatumun, talamik
  bölgelerin kendiliginden etkinlesmesi ile
  iliskili gözükmektedir
• Buna göre duygusal, motivasyonel yük tasiyan bu
  uyaranlar, yanlis degerlendirilmekte ve varsani
  olarak algilanmaktadir (Epstein ve ark. 1999).

41
Disinhibisyon modeli

• Algilarin inhibisyondan kurtulmasi (perceptual
  release theory)
• Varsani olarak yasanan kortikal etkinlik duyusal
  uyaranlarda azalma olmasi sonucunda ortaya
  çikmaktadir
• Duyusal girdilerde azalma olmasi normal algilama
  sirasinda etkin olan merkezi sinir sistemi
  yapilarinin kendiliginden faaliyet göstermeye
  baslamasina neden olabilir
• (Schultz
  ve Melzack 1991)

42
Disinhibisyon modeli

• Görme özürlü kisilerin 10-30unun görme
  varsanilari oldugu bilinmektedir. Optik sinirde
  ve görme yollarinda olan hasar varsanilara yol
  açabilmektedir (Lepore 1990)
• Isitme kaybi ile müzikal varsanilar arasinda
  iliski oldugu bilinmektedir (Berrios 1990)

43
Serebral iritasyon modeli

• Bu model duyusal bellek ile ilgili bölgelerde
  anormal kortikal uyarilabilirligi ifade
  etmektedir
• Deneysel temporal lob uyarimi ile ortaya çikan
  veya temporal lob epilepsisinde, migrende görülen
  kompleks görme varsanilari buna örnek
  gösterilebilir
• Varsani sirasinda hem disinhibisyon hem de
  iritasyon süreçlerinin etkin olabilecegi
  düsünül-mektedir (David 1999)

44
Bellek kaçaklari

• Varsanilar aralikli olarak geri çagrilan, yanlis
  yorumlanan sözel bellek parçalaridir (episodic
  memory retrieval)
• Bir çalismada isitme varsanilari sirasinda
  prefrontal, limbik ve temporal bölgelerde
  kanlanma artisi olurken, konusmanin üretildigi
  bölgelerde kanlanma artisi olmadigi bulunmus, bu
  sonuç iç konusmayla ilgili bir süreçten çok
  bellek kaçaklarinin varsanilari açiklayabilecegi
  seklinde yorumlanmistir (Copolov ve ark. 2003)

45
Iç konusmalarin monitorizasyonu

• Iç konusmalar disardan gelen konusmalar gibi
  isitme korteksini etkinlestirmekte ancak kortikal
  ve sub-kortikal yapilari ilgilendiren bir
  islevsel bozukluk nedeniyle kisinin kendini
  izleyebilme (self-monitorization) yetisinde bir
  azalma ortaya çikmakta ve varsaniya neden
  olmaktadir.
• Stephane ve ark.
  2001

46
KAYNAKLAR

• Ertugrul A, Rezaki M. Varsanilarin Nörobiyolojisi
  TPD 2005 16(4) 268-275